Xərçəng bəd xassəli şiş olmaqla, insan həyatı üçün ən təhlükəli
xəstəliklərdən biridir. Onu demək kifayətdir ki, inkişaf etmiş ölkələrdə ölüm səbəbləri
sırasında bəd xassəli şişlər ürək qan-damar sistemi xəstəliklərindən sonra ikinci
yeri tutur.
Bəd xassəli şişlər toxuma tərkibinə görə müxtəlif olsalar
da (xərçəng, sarkoma, leykoz və s.), qərb ədəbiyyatında çox vaxt «xərçəng» termini
altında cəmləşdirilir.
Bəd xassəli törəmə (xərçəng) məhdud sahəni əhatə edirsə, onu
dağıtmaq və yaxud kəsib atmaq mümkündür. Əgər o müəyyən olunmursa, və yaxud buna
diqqət yetirilmirsə, xərçəng öz inkişafını davam etdirir, digər orqan və sistemlərə
metastazlar verir.
Xərçəng hər il minlərlə insanın həyatına son qoyur, halbuki
müasir tibbi biliklərin, yeni effektiv müalicə metodlarının köməyi ilə, və ən əsası,
hər bir kəsin psixoloji cəhətdən buna hazırlıqlı olması, onlarda müalicənin müsbət
nəticələrinə inamın aşılanması ilə bir çoxlarının həyatını xilas etmək mümkün olardı.
Xəstələrin, hətta bir çox həkimlərin, xərçəngə fatal (çıxılmaz,
mümkünsüz) münasibəti onun müvəffəqiyyətli müalicəsinə mane olur. Bəziləri xərçəngə
düçar olmaq mümkünlüyü barədə düşündükdə belə, dəhşətə gəlirlər. Onlar sadəcə olaraq
həkimin diaqnozunu qəbul etmir və nəticədə, onun məsləhətlərini qulaq ardına vururlar.
Digərləri elə düşünürlər ki, buna diqqət yetirilməzsə, problem özü-özünə həll olunacaq.
Amerika alimlərinin tədqiqatına görə 10 xəstədən 4-ü xərçəngin
ilk simptomları aşkar edildikdən sonra üç ay müddətində, hər 5 nəfərdən 1-i isə
bir ildən çox müalicə almağa cəhd göstərməmişdir. Bu müddət ərzində isə xərçəng
digər orqanlara yayılmışdır. Belə hallarda qorxu hissi özü müvəffəqiyyətli müalicə
üçün ən böyük maneədir.
Müvəffəqiyyətli müalicə üçün ən «əlverişlisi» (əgər belə demək
mümkündürsə), bəd xassəli şişlərin xaricdə (səthdə, üzdə) olan formalarıdır ki,
bu da onların erkən aşkar olunaraq, vaxtında aparılmış müalicəsi ilə əlaqədardır.
Belə ki, dəri xərçəngi olan xəstələrin 95%-i, döş vəzi və uşaqlıq boynunun
xərçəngi (I-II stadiya) zamanı isə - 70-75%-i, demək olar ki, tam sağalır.
Xərçəngin səbəbləri. Xərçəngin əmələ gəlmə səbəbləri sırasında
bir çox kimyəvi birləşmələri göstərmək olar.
Tanınmış ingilis cərrahı Persival Pott (Percivall Pott) 1775-ci ildə ayağını sındırmış və sağaldığı müddət ərzində vaxtını öz müşahidələri
barədə kitabın üzərində işə sərf etmişdi. Kitabın bir neçə səhifəsi də baca təmizləyənlərin
xayasında xərçəngə həsr olunmuşdu. O, bu xəstəliyi baca təmizləyənlərin uzun müddət
hislə, qurumla yaxından təmasda olmaları ilə əlaqədar olması ehtimalını irəli sürmüşdü.
Bu, «peşə» ilə əlaqədar xərçəngin ilk elmi təsviri idi. O zamanlardan müəyyən edilmişdir
ki, sidik kisəsinin xərçəngi anilin boyaları ilə işləyənlər arasında daha tez-tez
təsadüf edir. Sümük xərçəngi daha çox saatların lüminessent siferblatlarını radiumla
rəngləyən işçilərdə olur. Ağ ciyər xərçəngi xrom, radioaktiv filiz, asbest, arsen
və dəmir birləşmələri ilə nəfəs aldıqda əmələ gələ bilər. Burun artımlarının və
ağ ciyərlərin xərçəngi nikel şaxtalarının işçiləri arasında adi haldır. Dəri xərçəngi
bəzi kömür məhsulları, neft və neft məhsulları ilə təmasın nəticəsində inkişaf edə
bilər.
Ətraf mühitin sənaye tullantıları ilə çirklənməsi, tək industrial
qruplar üçün deyil, qalan əhali üçün də təhlükə törədir. Çirklənmiş hava ilə uzun
müddət nəfəs almaq bronxların və ağ ciyərlərin xəstəliyinə səbəb olur. Çirklənmiş
havada xərçəng törədən birləşmələrin olması olduqca təhlükəlidir.
Güclü radiasiya - xərçəngin daha bir səbəbidir. Ən adi radiasiya
məmbəyi günəşdir, xüsusilə də onun ultrabənövşəyi tezlik diapazonunda şüalanması.
Ağ dərili adamlar və günəşin altında həddən artıq olanlar, qara dərililərə və açıq
havada uzun müddət qalmağı tələb etməyən peşə sahiblərinə nisbətən daha çox dəri
xərçənginə düçar olurlar.
Radioaktiv materialların sənayedə, təbabətdə geniş tətbiqi,
və habelə nüvə sınaqları nəticəsində radioaktiv tullantıların ətraf mühiti çirkləndirməsi,
radiasiyadan xəstələnmə təhlükəsini bu günümüzün vacib probleminə çevirmişdir. Radiasiyanın
böyük dozaları müxtəlif tipli şişlərin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Hal hazırda ehtimal
olunur ki, radiasiyanın hətta ən kiçik belə dozaları insan orqanizminə mənfi təsir
göstərə bilər.
Törədici faktor kimi virusları da nəzərdən qaçırmaq olmaz.
Laboratoriya şəraitində bu xırda parazitlərin heyvan orqanizmində müxtəlif tipli
şiş törədə bilmələri, eksperimentlər vasitəsilə təsdiq edilmişdir. Virusların insan
orqanizmində də xərçəng törətməsi barədə kifayət qədər məlumatlar var.
Xərçəng irsi olaraq nəsildən-nəsilə ötürülürmü? Bu
sual bir çoxlarını ciddi narahat edir. Xərçəng yayılmış xəstəlik olduğuna görə onun
bir nəsildə «toplanması» hallarını sadəcə olaraq təsadüf kimi qiymətləndirmək olar.
Şişlərin əksər tipləri üzrə, onların ailəvi, irsi xarakter
daşımaları barədə alimlərin ciddi, tutarlı sübutları yoxdur. Bəlkə də, retinoblastoma
(gözün xərçənginin nadir forması) istisna olmaqla. Retinoblastomadan müalicə alıb
sağalmış xəstə qadının uşağının həmin tip şişlə doğulacağı şansı çox böyükdür.
Biryumurtalı əkizlərdən birində leykoz (qan yaradıcı sistemin
onkoloji xəstəliyi) olduğu təqdirdə, ikincisində də hər 6 təsadüfdən birində həmin
xəstəliyin əmələ gəlməsi şansı var və, adətən, bir ilin ərzində.
Dərinin ultrabənövşəyi şüalanmaya qarşı pozulmuş həssaslığı,
praktiki olaraq labüd xərçəngə gətirib çıxarır və irsi xəstəlik kimi qiymətləndirilir.
Bunu, yoğun bağırsağın polipozu barədə də söyləmək olar, hansı ki, ömrün ikinci
və üçüncü onilliyində xərçəngə çevrilir.
O ki qaldı xərçəngin geniş yayılmış tiplərinə, alimlərin fikrincə,
mədə, yumurtalıq, qadınlarda döş vəzi, yoğun və düz bağırsaq xərçəngi olan xəstələrin
qohumlarında, məhz, uyğun olaraq, həmin tip şişlərin inkişafı ehtimalı daha çoxdur.
Lakin, bunun hər hansı genetik səviyyədə irsi xarakter daşıması, və yaxud, sadəcə
olaraq, ətraf mühit amillərinin, məsələn, qidalanmanın xüsusiyyəti, nəsildən nəsilə
verilən peşə, sənət bacarığı və s. ilə əlaqədar olması barədə onlarda yekdil fikir
yoxdur.
Xərçəng barədə yanlış təsəvvürlər. Əlahiddə zədələnmələr,
ağırlıq dərəcəsindən asılı olmayaraq, nə xərçəngə gətirib çıxarır, nə də yenitörəmənin
inkişafına təkan verir. Zədələnmənin xərçəngə gətirib çıxarması ehtimalı barədə
mülahizə, bəlkə də döş vəzi xərçənginə şamil edilə bilər. Qadınların əksəriyyəti
döş vəzinin nə vaxtsa zərbəyə, travmaya (məsələn, yıxılaraq) məruz qaldığını xatırlaya
bilərlər. Və əgər gələcəkdə döş vəzi xərçəngi inkişaf edərsə, bunun həmin zədələnmə
ilə əlaqədar olması heç də mütləq deyil.
Xərçəng keçici deyil. Bəzən bir ailədə ərlə arvad və yaxud
hər hansı digər yaxın adamlar eyni zamanda xərçəngə düçar olurlar. Lakin bu cür
təsadüf, xərçəng kimi geniş yayılmış digər xəstəliklərdə də müşahidə oluna bilər,
və bu, heç də onun keçici olduğuna dəlalət etmir.
Xərçəngin diaqnostikası əksər hallarda çətin problemdir, çünki,
adətən, ilkin əlamətlər xəstəlik müəyyən müddət inkişaf etdikdən sonra meydana gəlir.
Bu, əsasən, daxili orqanların (mədə, ağ ciyər, yumurtalıq, yoğun bağırsaq, mədəaltı
vəzi və s.) şişləri zamanı özünü biruzə verir. Belə hallarda xüsusi tədqiqat metodları
- rentgenoloji, izotop, endoskopik, morfoloji, immunoloji tədqiqat metodları həlledici
əhəmiyyət kəsb edir.
Xərçəng (bəd xassəli şiş) diaqnozu biopsiya vasitəsilə təsdiq
edilir. Bu prosedura şübhə doğuran toxumanın kiçik bir parçasının kəsilib götürülərək,
xüsusi boya ilə rəngləndikdən sonra mikroskop altında tədqiqindən ibarətdir.
Xərçəngin müalicəsinin müvəffəqiyyəti, deyildiyi kimi, onun
erkən diaqnostikası ilə bilavasitə bağlıdır. Müalicənin əsas üç növü - cərrahi müdaxilə,
radioterapiya və kimya terapiyası, - həm ayrı-ayrılıqda, müstəqil şəkildə, həm də
müştərək olaraq, müalicənin digər metodları ilə birgə aparıla bilər.
Xərçəngin müalicəsində ən çox istifadə olunan - cərrahi müdaxilədir.
Cərrahın skalpeli şişə toxunduğu zaman onun inkişafını sürətləndirməsi barədə yayılmış
fikirlər həqiqətə uyğun olmayan, yanlış fikirlərdir. Əgər cərrahi müdaxilədən sonra
metastazlar əmələ gəlmişsə, bu, heç də cərrahın bıçağının xərçəngi qanın axını ilə
yayması demək deyil, xərçəng artıq müdaxilədən qabaq qan dövranına daxil olmuş və
şübhəsiz ki, gec-tez metastaz verməli idi.
Cərrahi əməliyyat xərçəng toxumasının bütövlükdə kəsilib atılması
məqsədilə aparılırsa, buna «spesifik» cərrahi müdaxilə deyilir. Bu müdaxilə bəd
xassəli şişlərin əsas tiplərinin əksəriyyətində və xüsusilə də, xəstəliyin erkən
stadiyalarında tətbiq edilir. Cərrah şiş toxuması ilə yanaşı sağlam toxumanın da
bir hissəsini (orqanın funksiyasının pozulmaması şərtilə) kəsib atır.
«Köməkçi» cərrahi müdaxilə isə, əsas etibarı ilə, xərçəngli
xəstənin hayatını bir qədər uzatmaq, vəziyyətini yüngülləşdirmək məqsədilə aparılır.
Cərrah şişin bir hissəsini kəsib atmaqla, onun həyat üçün vacib orqanlara sirayət
etməsinin qarşısını alır, ağrını azaltmaq üçün sinir kötüklərinə və yaxud mərkəzi
sinir sisteminə təsir göstərir və s.
Radioterapiya xərçəng hüceyrələrinin
artma mexanizmini pozur, onun yenidən törənməsinin qarşısını alır. Xaricdən şüalanma
zamanı enerji məmbəyi, məsələn, rentgen qurğusu, orqanizmdən kənarda yerləşdirilərək,
radioaktiv şüa şişin üzərinə yönəldilir. Daxili şüalanma isə radioaktiv maddənin,
məsələn radiumun, orqanizmin daxilində yerləşdirilməsindən və yaxud iynə, kapsul
və s. vasitəsilə implantasiya edilməsindən ibarətdir.
Radioterapiya çox həssas proseduradır. Onun artıq dozası sağlam
toxumaları zədələyə, əksik doza olduqda isə şişin yenidən inkişafı bərpa oluna bilər.
Radioterapiyanın kənar mənfi effektləri sırasında ürəkbulanmanı,
qanın tərkibində dəyişikləri, toxumadaxili dəyişiklikləri göstərmək olar. Çanaq
nahiyəsində şüalanma ishal verə bilər, dərinin şüalanması - qaşınma, ağız boşluğunun
şüalanması - ağrılı hissiyyat və udqunmanın pozulması kimi xoşagəlməz hallara səbəb
ola bilər.
Kimya terapiyası dərman preparatlarının
tətbiqi olmaqla, əsas etibarı ilə, xərçəngin cərrahiyyə və şüalanma metodları ilə
təsir göstərmək mümkün olmayan formaları zamanı istifadə olunur. Dərman preparatlarının
əksəriyyətinin təsiri, başlıca olaraq, xərçəng hüceyrələrinin inkişafını dayandırmağa
və ya ləngitməyə yönəldilmişdir. Dərmanlar çox vaxt bir biri ilə müştərək qəbul
edilir.
Xərçəng əleyhinə dərman preparatları bütövlükdə orqanizmə
təsir göstərdiyinə görə sağlam toxumalar üçün olduqca təhlükəli ola bilər. Kimya
terapiyasından qabaq, və müalicə müddətində, tez-tez tibbi müayinədən keçmək, qanın
analizini yoxlamaq, müalicə əsnasında hər hansı kənar effekt, məsələn, ağızda yaralar,
ishal və s. olduqda dərhal müalicə həkiminə bildirmək lazımdır. Demək olar ki, bütün
dərman preparatları ürəkbulanma və qusma verir. Kimya terapiyası saçları tökür.
Bəd xassəli şişlərin hər bir formasının klinik əlamətləri,
onun lokalizasiyasından (yerləşdiyi yerdən) və yayılma dərəcəsindən asılıdır.
SİDİK KİSƏSİNİN XƏRÇƏNGİ
Sidik kisəsinin xərçəngindən şübhələnməyə əsas verən ən tipik
simptom - sidikdə qanın olmasıdır (hematuriya). O, bir qayda olaraq, qəfildən əmələ
gəlir və ağrısız olur. Qanın miqdarından asılı olaraq, sidiyin rəngi azacaq qızarmışdan,
pas rəngindən, tünd qırmızıyadək ola bilər. Güman edilir ki, qanın miqdarı xərçəngin
stadiyasından asılı deyil. Belə ki, bəzilərində xəstəliyin ən ağır dövründə azacıq
qanaxma olduğu halda, digərlərində, hətta şişin ilkin stadiyasında belə, güclü qanaxma
qeyd edilə bilər.
Qan gah olur, gah da kəsilir. Həftələr
və hətta, aylar keçir - sidik təmizdir. Ancaq gec-tez qan yenə də olacaq və sidikdə
qanın yenidən əmələ gəlməsi sidik kisəsinin xərçənginin yeganə ən xarakter simptomudur.
Bir qayda olaraq, qanaxma ağrısızdır,
amma o, bir qədər halsızlıq və sidiyə getmənin tezləşməsi ilə müşayiət oluna bilər.
Bəzən qan laxtalanaraq, sidik kisəsində ağrılı əzələ spazmlarına səbəb ola bilər.
Hematuriyanın olması heç də həmişə xərçəng
demək deyil. Bəzən bunda «günahkar» digər xəstəliklər, məsələn, infeksiya, xoş xassəli
şiş, böyrək daşı və s. ola bilər. Ona görə də, diaqnozu dəqiqləşdirmək üçün sistoskopiya
metodundan istifadə olunur: sistoskop (ucunda xırda lampa və xüsusi linza ilə təchiz
olunmuş nazik boru) sidik kanalı vasitəsilə sidik kisəsinə yeridilir və sidik kisəsi
içəridən müayinə olunur. Əgər hər hansı şübhə doğuran törəmə aşkar edilərsə, onun
kiçicik parçası kəsilib çıxarılır və morfoloji tədqiqat aparılır (biopsiya).
Sidik kisəsinin xərçəngi, əsas etibarı
ilə, 50-70 yaş arasında adamlarda təsadüf edir və xəstələnənlərin, orta hesabla,
70%-ini kişilər təşkil edir.
Sidik kisəsinin xərçənginin erkən stadiyalarda
aşkar edilməsi, onun müvəffəqiyyətlə müalicə olunması üçün yaxşı şans verir. Amerika
alimlərinin gəldiyi nəticəyə görə, vaxtında aparılmış müalicədən sonra, xəstələrin
70%-i sağalmış və tədqiqat aparıldığı 5 il müddətində özlərini yaxşı hiss etmişlər.
Tək-tək səthi papillyar şiş elektrik
cərəyanı vasitəsilə dağıdılaraq, müalicə oluna bilər. Çoxsaylı şiş olduqla, lap
erkən stadiyalarda belə, cərrahi müdaxilə vasitəsilə, şişin özünü və ətraf toxumaları
kəsib atmaqla müalicə etmək məqsədəuyğundur. Əgər şiş çox böyükdürsə və ya kifayət
qədər sahədə sağlam toxumanı əhatə edirsə, sistektomiya - sidik kisəsinin tam kəsilib
atılması əməliyyatı aparılır.
SÜMÜK XƏRÇƏNGİ
Sümüyün xərçəngi ən çox cavan adamlarda (10-20 yaş arasında) inkişaf edir. Digər, demək
olar ki, «ağrısız» olan bütün şişlərin hamısından fərqli olaraq, sümük şişinin erkən
simptomu, adətən, ağrıdır.
Bəzən ağrı yalnız fiziki məşqlər zamanı
əmələ gəlir. Digər hallarda azacıq hərəkət zamanı ağrı güclənir. Ağrı skeletin hər
hansı nahiyəsində ola bilər, ancaq, əksərən o, dizdə, omada, qolda (əsasən, yuxarı
hissəsində), qabırğalarda, çanaqda olur.
Digər simptomları - şişkinlik və yerli
olaraq hərarətin yüksəlməsidir. Şişkinlik şişin inkişafının, böyüməsinin nəticəsidir.
Sümük xərçənginin tipindən asılı olaraq, şişkinlik ağrıdan sonra da əmələ gələ bilər,
onu qabaqlaya da bilər. Xırda şişlər zamanı, adətən, yüksək hərarət olmaya da bilər.
Sümüyün birincili şişi osteosarkoma
adlanır (sarkoma - birləşmiş toxumanın bəd xassəli şişi). Şiş sümük toxumasında
əmələ gəlir. Osteogen (sümükdən törənmə) sarkoma, əsasən, bud sümüyünün aşağı hissəsində
olur. Xondrosarkoma - qığırdağın şişi, çox vaxt çanaq nahiyəsində və budda olur.
Sümüyün ikincili şişi orqanizmin hər
hansı nahiyəsində yerləşən birincili şişin metastazlar vasitəsilə yayılması nəticəsində
inkişaf edir.
Axır zamanlaradək sümük xərçəngi zamanı,
bir qayda olaraq, zədələnmiş yeri amputasiya edirdilər (kəsib atırdılar). Hal hazırda,
çox zaman, ətrafları qoruyub saxlamaq mümkün olur - cərrahi müdaxilə ilə sümüyün
bir hissəsi kəsilib atılır və bu, radiasiya şüalanması və kimya terapiyası kursu
ilə müştərək aparılır. Lakin buna baxmayaraq, sümük xərçənginin bir çox növləri
üzrə ölüm göstəricisi hələ də yüksəkdir.
Valideynlərin övladlarının ilkin (hələ
zəif) ağrılı simptomlarına sakit münasibəti tamamilə təbiidir. Onlar bu ağrıları,
çox vaxt (ələlxüsus, uşaq çox hərəkətli və dəcəldirsə), əzilmə ilə, qançırla, sümük
bağlarının dartılması ilə, və yaxud da revmatizmlə, artım ağrıları ilə (uşağın sümüyünün
uzanması zamanı ağrılarla) əlaqələndirirlər.
Əgər belə ağrılar bir həftədən çox davam
edərsə, uşağı həkimə göstərin. Diz ətrafında, omada, ümumiyyətlə, hər hansı sümükətrafı
toxumada şişkinlik vardırsa, yaxud dəri başqa nahiyələrə nisbətən isinmiş, qızmışsa,
venalar qabarıq şəkildə nəzərə çarpırsa, bu da həkimin qəbulunda olmaq üçün kifayət
qədər tutarlı əsasdır.
BAŞ BEYİNİN VƏ MƏRKƏZİ SİNİR SİSTEMİNİN ŞİŞLƏRİ
Bu şişlərin erkən əlamətlərinə baş ağrısı
və «ürəkkeçmə», sustalma aiddir. Digər çox təsadüf olunan əlamətlərdən - görmənin
pozğunluqlarını (gözdə ikiləşmə, duman), yerişin çətinləşməsini və izahı olmayan
ürəkbulanmanı göstərmək olar.
Beyin - şüurun, hissiyyat və emosiyaların
mərkəzidir. O, bütün ixtiyari və qeyri-ixtiyari hərəkətləri idarə edir və təfəkkür,
idrak, düşüncə proseslərini nəzarət altında saxlayır. Baş və onurğa beyin - mərkəzi
sinir sistemini təşkil edir. Yenitörəmənin (şişin) əmələ gəlməsi ilə xəstələrdə
bütün düşüncə, hərəkət, hissiyyat funksiyaları pozula bilər.
Əksər hallarda beyin xərçənginin qurbanları
uşaqlar və həddi-buluğa çatmış yeniyetmələr olur. Vaxtında aşkar edilərək, müvəffəqiyyətlə
müalicə olunan şişlərlə yanaşı, çox sürətlə inkişaf edib böyüyən və, hansısa, altı
ay bir il ərzində ölümə gətirən beyin şişləri də mövcuddur. Ölümlə nəticələnən bütün
mərkəzi sinir sistemi xəstəlikləri sırasında beyin şişi insultdan (bax:insult) sonra ikinci yeri tutur.
Beyin şişlərinin 20%-indən çoxu digər
orqan və sistemlərdə yaranaraq, beyinə metastaz verir. Birincili şişin özünün də
həyat üçün təhlükəli olmasına baxmayaraq, ölümün əsas səbəbi, çox vaxt, beyinə vermiş
metastaz olur.
Hal hazırda cərrahiyyə, erkən aşkar edilmiş
beyin şişlərinin müvəffəqiyyətli müalicəsi üçün böyük şanslar verir. Bununla belə,
cərrahi müdaxilənin mərkəzi sinir sisteminə vura biləcəyi ziyan, bəzən şişin özündən
heç də az olmur. Bu, əmək qabiliyyətinin ciddi pozğunluqları ilə (iflic, korluq
və s.) nəticələnə bilər. Ona görə də, çox vaxt neyrocərrahlar şişin bir hissəsini
kəsərək, sağlam sinir toxumasına xələl yetirməməyə çalışırlar. Qalmış şiş elementləri
isə, bu və ya digər dərəcədə müvəffəqiyyətlə, radiasiya terapiyası metodları ilə
müalicə olunur.
DÖŞ VƏZİ XƏRÇƏNGİ
Əgər müalicə kifayət qədər erkən başlamışsa,
həyatın, bəzən isə, hətta, döşün özünün qorunması üçün əla perspektivlər var.
Xəstəlik təqribən hər 11 qadından birində
qeyd edilir və xərçəngin digər formalarına nisbətən daha tez-tez müşahidə olunur.
40-44 yaş həddində qadınlar arasında ölüm səbəbləri sırasında ilk yerlərdən birini
tutur. Əgər xərçəng döş vəzində yerləşmişdirsə, beşillik həyat təminatı - 90%
təşkil edir.
Bununla belə, heç də qadınların hamısı
vaxtaşırı (heç olmazsa, ayda bir dəfə) döşlərinə nəzarət etmir, vaxtlı vaxtında
tibbi müayinədən keçmirlər.
Döş vəzi xərçəngi olan qadınların
qız övladlarında və bacılarında bu xəstəliyin inkişafı riski, digər qadınlara nisbətən,
bir qədər çoxdur və müvafiq olaraq, onlar xüsusilə diqqətli olmalıdırlar. Bundan
başqa, 50 yaşdan yuxarı qadınlar üçün xəstələnmə riski olduqca yüksəkdir. Bununla
yanaşı, müəyyən qədər aşağı risk uşağı olmayan və yaxud birinci uşağı 30 yaşdan
sonra dünyaya gələn qadınlar arasında qeyd edilir.
Döş vəzi xərçəngi bir sıra mif və
yanlış təsəvvürlər məmbəyidir. Xəstəliyin zərbədən və yaxud döşün zədələnməsi nəticəsində
əmələ gəlməsi barədə geniş yayılmış fikir tamamilə təkzib edilmişdir. Onun nəvazişlə
(seksual yaxınlıq zamanı), döşlə əmizdirmə və habelə hamiləliyə qarşı preparatların
qəbulu ilə əlaqədar inkişafı da həqiqətə uyğun deyil. Döş vəzi xərçəngi uşaqlar
üçün tamamilə tipik deyil, kişilərdə isə çox nadir hallarda təsadüf edilir.
Əgər döş vəzi xərçəngi erkən, şişin
hələ lokalizə olunmuş (yayılmamış, metastaz verməmiş) dövründə aşkar edilmişsə,
təqribən 10 qadından 9-u beş və daha artıq il yaşayır. Amma, təcrübə göstərir ki,
döş xərçəngi hallarının çox qismi, artıq prosesin qoltuqaltı limfa vəzilərinə yayılmasından
sonra üzə çıxır. Belə hallarda yaşamağa şansı olanlar 50%-dən də az təşkil edir.
Döşündə qabarma, hər hansı bərkimə və
ya şişkinlik, dərisində oyuq aşkar etmiş xəstələrə qarşı tibb işçiləri olduqca diqqətli
olmalıdırlar. Daha bir təhlükəli əlamət - məsamələrin genişlənməsidir ki, bu zaman
döşün səthi portağal qabığını xatırladır. Döşün quruluşunun və ya ölçülərinin dəyişməsi
barədə, döşdə müxtəlif növ ağrılar və ya hər hansı xoşagəlməz hissiyyat barədə həkimə
ətraflı məlumat vermək vacib şərtlərdəndir. Məmələr nəzərdən keçirilməli, onlarda
bərkimənin, ifrazatın və yaxud üzərində pulcuqların olub olmamasına diqqət yetirmək
lazımdır.
O qadınlar ki, 20-40 yaş həddində üç
ildə bir dəfədən az olmayaraq həkim müayinəsindən keçirlər, tamamilə düzgün hərəkət
edirlər. 40 yaşdan yuxarı qadınlar ildə bir dəfə ixtisasçı həkimin (mammoloq, onkoloq)
müayinəsindən keçməlidirlər. Hər bir qadın 35-40 yaşlarında döş vəzinin kontrol rentgen şəklini (mammoqrafiya) çəkdirməlidir (gələcəkdə, lazım gələrsə, müqayisə üçün).
Amerika xərçəng cəmiyyəti 40-50 yaş həddində qadınlara ildə bir dəfə və yaxud, heç
olmazsa, iki ildən bir, 50 yaşdan yuxarı isə - mütləq ildə bir dəfə mammoqrafiya
etdirməyi tövsiyə edir. Amerika alimləri tərəfindən yenicə ixtira olunmuş «bioskan»
cihazı daha müasir tələblərə cavab verir və mammoqrafiyadan fərqli olaraq daha informativ,
xəstə üçün daha münasib və rahat, həm də heç bir radiasiya ilə əlaqəsi olmayan diaqnostika
metodudur.
Döş vəzi xərçənginin müalicəsində
həm cərrahi müdaxilə, həm də radioterapiya, metastaz yoxdursa, kimya terapiyası
metodları istifadə olunur.
Cərrahi müdaxilə metodları müxtəlifdir
və mastektomiyanın (döş vəzinin kəsilib atılmasının) çeşidli tiplərindən ibarətdir:
radikal mastektomiya döşün, onun altında
yerləşən döş əzələlərinin, qoltuqaltı limfa vəzilərinin, piyin və dərinin bir hissəsinin
kəsilib atılmasıdır; total (sadə) mastektomiya
- tək döş vəzinin və bəzən qoltuqaltı limfa vəzilərinin kəsilib atılmasıdır; seqmentar mastektomiya - bir və ya bir neçə
seqmentin; tumorektomiya isə yalnız şişin
kəsilib atılmasından ibarətdir.
Cərrahi müdaxilədən sonra, xüsusilə,
qoltuqaltı limfa vəzilərinin çıxarılması ilə əlaqədar, xəstə tərəfdə yuxarı ətraf
müxtəlif növ təsirlərə və infeksiyaya qarşı çox həssas, şişkinliyə meyilli olur.
Odur ki, müdaxilədən sonra bir sıra məsləhətlərə əməl olunmalıdır: xəstə tərəfdəki
əldə ağır əşya, çanta tutmaq olmaz; evdə hər hansı iş görən zaman xəstə qolunuzu
qoruyun, yumşaq, sərbəst rezin əlcək taxın; tikiş tikən zaman üskükdən istifadə
edin; isti əşyaları (qaz plitəsindən, sobadan) tutğacla götürün; xəstə tərəfdə qola
hər hansı inyeksiya, zərdab yeritmək və ya venadan qan almaq qəti surətdə olmaz.
Döşlərin müstəqil olaraq nəzərdən keçirilməsi qaydaları: hər ay döşlərinizi yoxlayın. Bu, menstrual period bitdikdən 2-3 gün sonra və
yaxud hər ayın müəyyən bir günü, məsələn, ayın birinci günü, aparılmalıdır:
- Hər iki döşü nəzərdən keçirin. Güzgünün qarşısında duraraq, döşdə hər hansı qabarıqlığın, şişkinliyin, batığın, məmələrdən ifrazatın, dəridə pulcuqların olub olmamasını yoxlayın;
- Qolları qaldıraraq, başın arxasında yerləşdirin və döşləri bir daha nəzərdən keçirin;
- İrəli əyilərək, əllər beldə, çiyinlər və dirsəklər irəli çəkilmiş vəziyyətdə döşləri yoxlayın;
- Bərkişmələrin aşkar edilməsi üçün sol qolu yuxarı qaldırın. Sağ əlin üç və ya dörd barmağı ilə sol döşü olduqca diqqət və incəliklə əlləyin. Döşün kənarından başlayıb barmaqların balışcıqları ilə ehmalca təzyiq edərək dairəvi hərəkətlərlə döşün məməsinədək hərəkət etdirin. Mütləq döşü tam müayinə edin. Xüsusi diqqət döşlə qoltuqaltı nahiyə arasındakı sahəyə və qoltuqaltının özünün müayinəsinə yetirilməlidir. Dəri altında hər hansı qeyri adi qabarıqlığın (şişikinliyin) və ya bərkişmənin olub olmamasını yoxlayın;
- Məmənin ucuna ehmalca təzyiq edin, hər hansı ifrazatın olub olmamasına diqqət yetirin. Sonra həmin proseduru digər döşdə də təkrar edin;
- 4 və 5-ci qrafadakı hərəkətləri uzanmış vəziyyətdə təkrar edin. Bunun üçün kürəyin üzərində düzgün uzanmaq, sol qolu başın altına qoymaq və sol kürəyin altına balış və ya bükülmüş dəsmal yerləşdirmək lazımdır. belə vəziyyət döşü yastıladaraq müayinəni asanlaşdırır.
YOĞUN VƏ DÜZ BAĞIRSAĞIN XƏRÇƏNGİ
Yoğun və düz bağırsağın fəaliyyəti insanın fizioloji (təbii)
ixracatı ilə bağlı olduğuna, sırf şəxsi, intim xarakter daşıdığına görə, xəstələr
çox vaxt aşkar olunan dəyişikliklər, pozğunluqlar (məsələn, nəcisdə qanın olması)
barədə susmağı üstün tutur, ailə üzvlərinə, hətta müalicə həkiminə belə deməkdən
çəkinirlər. Bundan başqa, yoğun bağırsaqdan qanaxma çoxlarında babasillə (bax: babasil) assosiasiya olunur. Beləliklə də,
kolorektal (yoğun və düz bağırsaq) xərçəngin qurbanları qiymətli vaxtı itirərək,
özünümüalicə ilə məşğul olur, lazımsız, heç bir effekti olmayan «babasilə qarşı
vasitələri» xəlvəti tətbiq edirlər.
Belə yersiz utancaqlıq çox baha başa gəlir. Şiş, bir qayda
olaraq, tədricən inkişaf edir, kifayət qədər uzun müddət lokalizə olunmuş (yayılmamış)
vəziyyətdə olur. Kolorektal xərçəngi olan hər dörd nəfərdən ən azı üçünü, şişin
erkən aşkar olunaraq təcili müalicə edilməsi şərtilə, xilas etmək olar. Amma faktik
olaraq sağalanlar 50%-dən az təşkil edir. Bunun əsas səbəbi xəstələrin öz vəziyyətlərini
düzgün qiymətləndirməmələridir.
Çox vaxt şiş bağırsaq yolunu bağlamaqla nəcis kütləsinin hərəkətinə
mane olur. Bu zaman qanaxma qan laxtaları şəklində biruzə verir, nəcisin rəngi qırmızıya
çalır. Gah qəbizlik, gah da ishal ola bilər. Bağırsaqlarda toplanmış qaz müxtəlif
dərəcədə diskomfort hissi yarada bilər.
İki həftədən artıq davam edən hər hansı əlamət barədə həkimə
məlumat verin. Həzm olunmuş kütlə yoğun bağırsağın aşağı hissələrində və düz bağırsaqda
daha bərkimiş olur. Ona görə də, şiş düz bağırsağa nə qədər yaxın yerləşmiş olarsa,
simptomlar bir o qədər qabarıqlıqla biruzə verir.
Qazların toplanması nəticəsində ağrılar xəstəliyin başlanğıc
stadiyalarında daimi olmur, şişin ölçülərinin artması ilə daha tez-tez və tutmavari
xarakter kəsb edir. Qanaxma kifayət qədər uzun müddət davam edərsə, xəstə zəifləyir,
qanın itirilməsi ilə əlaqədar anemiya (bax: anemiya)
təngnəfəsliyin yaranmasına səbəb olur.
40 yaşdan yuxarı hər bir kəs ildə bir dəfə həkim tərəfindən
barmaqla rektal müayinədən keçməlidir. Həkim əlinə xüsusi məlhəm sürtülmüş əlcək
geyərək, barmaqla düz bağırsağı müayinədən keçirir və bəd xassəli törəmələrin olub
olmamasını yoxlayır. Barmaq müayinəsi ilə kolorektal şişlərin 12-15%-ini aşkar etmək
mümkün olur.
İnstrumental rektal müayinə metodlarına xüsusi rektal güzgülərlə,
anoskopiya, rektoromanoskopiya, endoskopiya və rentgenoloji tədqiqat metodları aiddir.
Müalicə cərrahi yolla aparılır. Əməliyyat bağırsağın şiş olan nahiyəsinin kəsilib atılmasından, sonra isə sağlam seqmentlərin yenidən birləşdirilməsindən ibarətdir. Düz bağırsağın çox hissəsinin kəsildiyi hallarda kolostomiya - qarın divarında ixracat kütləsinin xaric olması üçün dəlik açılır və kolostoma qoyulur. Bu cür narahatlığa vərdiş edəndən sonra, xəstə bu və ya digər dərəcədə normal, aktiv həyat tərzi keçirir.
QIRTLAĞIN XƏRÇƏNGİ
Erkən stadiyada, prosesin yalnız səs telləri ilə məhdudlaşdığı
periodda diaqnoz təsdiq edilərsə, müalicə olunaraq sağalması mümkündür.
Xəstəliyin ilk simptomları hələ şişin ölçülərinin kiçik olduğu
və lokalizə olmuş (yayılmamış) vəziyyətdə olduğu zaman biruzə verir.
İlk növbədə səsin uzun müddətli batmasına (boğuq, xırıltılı
olmasına) fikir verin. Bu, şişin olmasına və onun daha tez-tez müşahidə olunan yerdə
– səs tellərində yerləşdiyini ehtimal etməyə əsas verir. Üç həftədən çox davam edən
hər hansı formada səsin batması (boğuq, xırıltılı olması) həkimə müraciət etmək
üçün tutarlı əsasdır.
Qırtlağın xərçəngi zamanı daha çox müşahidə olunan simptomlar
- səsin dəyişməsi, boğazda şişkinlik və ya öskürəkdir. Tənəffüs və yaxud udqunma
zamanı çətinliklər və ağrı ola bilər. Bəzən qulaq ağrısı da müşahidə olunur. Belə
hallarda səsin batması (boğuq, xırıltılı olması) həddən artıq gecikir və yaxud heç
olmur.
Xəstələnənlərin onundan doqquzu 50-60 yaş arasında kişilərdir.
Papiros (siqaret) çəkmək, spirtli içki içmək vərdişi qırtlaq şişini əmələ gətirən
vacib faktorlardan biridir.
Digər faktorlara metal və ağac tozunun, və bəzi kimyəvi maddələrin
uzun müddətli təsiri aiddir.
Qırtlağın şişi, adətən, həkim-otolarinqoloqun (LOR) xüsusi
güzgülər vasitəsilə apardığı ilkin müayinəsi zamanı aşkar edilir. Erkən diaqnostikadan
sonra, əsas etibarı ilə, şüa müalicəsi təyin edilir və 90% hallarda xəstənin səsi
əvvəlki vəziyyətinə qayıdır. Bir qədər gecikmiş hallarda, cərrahi yolla səs tellərindən
yalnız biri kəsilib atılır. Bu zaman səs dəyişmiş olsa da, xəstə danışmaq qabiliyyətini
itirmir.
Şişin qırtlağın və ya boğazın digər sahələrinə yayıldığı hallarda,
müalicə larinqektomiyadan - qırtlağın bütövlükdə kəsilib atılmasından, ibarətdir.
Bu zaman tənəffüs yolları bağlandığından, boğazın aşağı hissəsində dəlik açılır
ki, buna traxeostomiya deyilir. Xəstə qidanı, suyu normal qəbul etdiyi
halda, tənəffüs, öskürək, asqıraq yalnız traxeostoma vasitəsilə mümkündür. Hava
traxeostoma vasitəsilə birbaşa ağ ciyərlərə daxil olduğuna görə, belə əməliyyata
məruz qalmış xəstələr həddən artıq qızmış və ya soyuq hava ilə nəfəs almaqdan, habelə
müxtəlif qazların, hisin, tozun və s. nəfəs yollarına getməsindən ehtiyat etməli,
qorunmalıdırlar. Bu xəstələr suda üzməkdən boyun qaçırmalıdırlar, belə ki, suyun
traxeostoma vasitəsilə ağ ciyərlərə düşməsinin qarşısını almaq mümkün olmur.
AĞ CİYƏR XƏRÇƏNGİ
Ağ ciyər xərçəngi hansısa 50 il bundan qabaq kifayət qədər
nadir bir xəstəlik olduğu halda, bu gün kişilər arasında xərçəngin ən yayılmış formasıdır.
Yarım əsrdən də az bir müddət ərzində ağ ciyər xərçəngindən ölüm halları 20 dəfə
artmış və hal hazırda ümumilikdə xərçəngdən ölüm halları səbəblərinin 20%-indən
çoxunu təşkil edir.
Ağ ciyər xərçənginin əlamətləri müxtəlifdir və şişin yerləşdiyi
nahiyədən asılıdır. Şiş tənəffüs yollarında, bronxlarda yerləşərsə, bu havanın
ötürülməsinə maneələr törədir, selikli qişanı qıcıqlandırır. Lakin o, ağ ciyərlərin
hər hansı nahiyəsində başlaya bilər və heç bir əlamətlə özünü biruzə vermədən,
yalnız rentgen müayinəsi zamanı təsadüfən aşkar edilə bilər.
Öskürək ola da, olmaya da bilər. Döş
nahiyəsində zəif ağrı, təngnəfəslik, çəki itirmə, zəiflik ola bilər. Bəlğəmdə qan
aşkar edilə bilər.
Bu əlamətlərin ağ ciyərlərin digər xəstəlikləri
zamanı kifayət qədər tez-tez müşahidə olunması, xəstəliyin erkən diaqnostikasını
həddən artıq çətinləşdirir. Həm də, erkən stadiyalarda ağ ciyər xərçəngi gizli xarakter
daşıyır. Xəstəliyi hətta müayinə zamanı belə aşkar etmək mümkün olmur.
Biopsiya üçün material (şiş toxumasından
bir parça) bronxoskop adlanan cihaz (xüsusi linza və işıq mənbəyi ilə təchiz
olunmuş nazik boru) vasitəsilə götürülür. Müvafiq müalicə rentgen və bronxoskopiya
müayinəsinin əsasında təyin edilir.
Ağ ciyər xərçəngi zamanı xəstəliyin gec
aşkar olunması, sağalma şansını xeyli azaldır. Müalicə kursundan sonra xəstələrin
yalnız 13%-i beş ildən artıq yaşaya bilir.
Papiros (siqaret) çəkmək və ağ ciyər xərçəngi. Papiros çəkmək ağ ciyər
xərçənginin ən yayılmış səbəblərindəndir. Birincili ağ ciyər xərçənginin 85%-dən
çoxu papiros çəkənlərin payına düşür. Ağ ciyər xərçənginə tutulmaq riski çəkilən
papirosun (siqaretin) sayı, papiros çəkdiyi müddət, çəkməyə başladığı vaxt yaşı
və tüstünün nəfəs alma dərinliyi ilə mütənasibdir. Gündə 2 qutudan artıq papiros
(siqaret) çəkən kişilər arasında ağ ciyər xərçəngindən ölüm halları, çəkməyənlərə
nisbətən 15-20 dəfə çoxdur.
Peşə ilə əlaqədar zərərli amillər, havanın
çirklənməsi və ətraf mühitin digər faktorları da ağ ciyər xərçənginin əmələ gəlmə
səbəbləri sırasındadır.
Asbestlə, xrom birləşmələri ilə, radioaktiv
filizlərlə, nikel və arsenlə tez-tez və davamiyyətli təmasda olan adamlar çox böyük
riskə məruz qalırlar. Belə təmas siqaret çəkməklə müşayiət olunursa, xəstələnmə
şansı daha da artır.
Şəhərlərdə, kənd yerlərinə nisbətən ağ
ciyər xərçəngi ilə xəstələnmə halları nəzərə çarpacaq dərəcədə çoxdur və bu da,
çox güman ki, ilk növbədə havanın çirklənməsi ilə izah olunur.
Ağ ciyər xərçəngi ilə mübarizədə ən yaxşı
vasitə - papiros (siqareti) çəkməyi tərgitməkdir. Bundan, hətta uzun illər boyu
ən qatı papiros çəkənlər belə faydalana bilərlər. Son nəticədə onlar özlərini, heç
bir vaxt papiros (siqaret) çəkməyən adamların təhlükəsizliyi səviyyəsinə çatdıra
bilərlər.
İki həftədən artıq davam edən hər hansı
öskürək, o cümlədən «papiros öskürəyi», soyuqlamadan, pnevmoniyadan və digər respirator
xəstəliklər zamanı öskürək daxil olmaqla, mütləq həkim müayinəsi tələb edir.
PROSTAT VƏZİN XƏRÇƏNGİ
Prostat vəzin xərçəngi kişi cinsi
sisteminə daxil olan vəzidə (bax: prostatit)
inkişaf edir.
Prostat vəzin xərçəngi 55 yaşdan
yuxarı kişilər arasında xərçəngdən ölüm səbəbləri sırasında üçüncü, 75 yaşdan yuxarı
isə - ikinci yeri tutur.
Prostat vəzin xərçəngi hallarının
əksəriyyəti aşkar olunmur. Bu xəstəlik elə asta templə inkişaf edir ki, heç bir
əlamətlə biruzə vermir. 50 yaşdan yuxarı kişilərin 15-20%-ində yalnız autopsiya
(meyidin yarılması) zamanı müəyyən edilir.
Prostat vəzin xərçənginin simptomları
bir sıra böyrək (sidik-ifrazat sistemi) xəstəlikləri zamanı müşahidə olunan simptomlarla
üst-üstə düşür. Məsələn, sidiyin şırnağının zəifləməsi, vaxtaşırı kəsilməsi, tez-tez
sidiyə getmə, xüsusilə gecələr, sidiyə gedərkən yanğı hissi və s. Sidikdə qan ola
bilər.
Bu simptomların xərçəngə xas olmasına
baxmayaraq, onlar çox vaxt prostat vəzin xoşxassəli şişi olan prostat vəzin adenomasının da nəticəsi ola bilər (bax: prostat vəzin adenoması). Simptomların xoşxassəli və ya bəd xassəli şişə və yaxud
da digər xəstəliyə aid olub olmaması yalnız həkim tərəfindən müəyyən edilə bilər.
Oma, bel və yaxud qasıq nahiyəsində
ağrı prostat vəzin xərçənginin əlaməti ola bilər. Bəzən belə ağrı - əsas simptomdur.
Düz bağırsağın müayinəsi diaqnostika
üçün ilk addımdır. Daxili müayinə zamanı həkim şişə xas qeyri adi kələ-kötür, bərkimiş
törəməni hiss edə bilər. Diaqnoz biopsiya vasitəsilə təsdiq edilir.
Əgər şiş yalnız prostat vəzi ilə məhdudlaşırsa,
xəstəni, bir qayda olaraq, radioterapiya ilə və ya cərrahi yolla - vəzini kəsib
atmaqla, müalicə edirlər. Qeyd etmək lazımdır ki, cərrahi müdaxilə cinsi qabiliyyətə
təsir edir və impotensiyanın qarşısını almaq üçün protezlərdən istifadə olunur.
MƏDƏ (YEMƏK BORUSU) XƏRÇƏNGİ
Mədə xərçənginin ilk simptomları həzm orqanlarının digər, bir o qədər də ciddi olmayan, xəstəlikləri
zamanı biruzə verən simptomlarına oxşayır: qida qəbulu ilə artan yüngül mədə ağrısı,
yüngül ürəkbulanma, qarında köp, qıcqırma, və habelə qabaqlar sevdiyi qidadan imtina
etməsi və s. Sonralar gəyirmə, qida qəbulundan sonra mədənin dolması hissi, epiqastral
nahiyədə ağrı, zəiflik və arıqlama müşahidə olunur. Mədənin kardial şöbəsinin
(mədənin girəcəyi) xərçəngi zamanı disfaqiya (udqunmanın pozulması), piloroantral
şöbəsinin (mədənin onikibarmaq bağırsağa keçən nahiyəsi) xərçəngi zamanı qusma,
şişin dağılması zamanı isə qanaxma qeyd edilir.
Əgər mədədə ağrı və yaxud diskomfort
hissi 2 həftədən artıq davam edərsə, təcili olaraq həkimlə məsləhətləşin. Bu, xüsusilə,
50 yaşdan yuxarı və mədə ilə problemləri qəfildən yaranan adamlara aiddir.
Bütün müayinə metodlarından ən etibarlısı
qastroskopiyadır. Qastroskop (xüsusi linza və işıq məmbəyi ilə təchiz olunmuş nazik
boru) udlaqdan mədəyə yeridilir və həkim mədənin divarlarını tədqiq etmək imkanına
malik olur. Lazım gəldikdə biopsiya üçün material da götürülür.
Xora və mədə xərçəngi. Mütəxəssislərin əksəriyyətinin
fikrinə görə mədə xərçəngi elə xərçəng kimi başlayır və həzm orqanlarının xora xəstəliyinin
xərçəng qabağı vəziyyət kimi qiymətləndirilməsi məsələsinə şübhə ilə yanaşırlar.
Lakin onlar xora xəstəliyinin simptomlarının şişi maskalaması ilə, müayinə və müalicənin
gecikdirilməsi təhlükəsi barədə xəbərdarlıq edirlər.
Onikibarmaq bağırsağın xora xəstəliyi
həzm orqanlarının xora xəstəliklərinin ən yayılmış forması olmaqla, uzun müddət
konservativ olaraq müalicə oluna bilər və onun bəd xassəli şişə çevrilməsi qorxusu,
demək olar ki, yoxdur. Bunu, mədə xorası barədə demək olmaz. Hətta ağrı medikamentoz
vasitələrlə götürülsə belə, bəd xassəli şişin olmamasını təsdiq etmək üçün təkrar
hərtərəfli müayinələr, biopsiyalar vacibdir.
Yeganə müalicə metodu - vaxtında aparılmış
cərrahi müdaxilə ilə bəd xassəli şişin kəsilib atılmasıdır. Bu əməliyyat, şişin
yerləşməsindən asılı olaraq, mədənin bütövlükdə (qastrektomiya) və yaxud qismən
kəsilib atılmasından (rezeksiyasından) ibarətdir. Bəzən, şübhə varsa, digər yaxın
orqanların da (dalaq, mədəaltı vəzi) bir hissəsi kəsilib atılır.
Yemək borusunun xərçəngi 55 yaşdan yuxarı adamlarda daha tez-tez müşahidə olunur. Bu xəstəliyə daha
meyilli - kişilər və şəhər əhalisidir. Yemək borusunun xərçənginə düçar olmuşlar,
əsasən, qatı papiros (siqaret) çəkən və spirtli içkilərə aludə olan adamlardır.
Ən erkən simptomu, bir qayda olaraq,
udqunmanın pozulmasıdır. Bədən çəkisinin itirilməsi - xarakter əlamətdir. Şişin
erkən aşkar edilməsi üçün, udqunmanın azacıq da olsa pozulması hallarında, təcili
və hərtərəfli müayinədən keçmək lazımdır.
Yemək borusunun aşağı şöbəsinin xərçəngi
zamanı cərrahi müdaxilə şişin tamamilə kəsilib atılmasına şərait yaradır. Yemək
borusunun kəsilmiş hissəsi yoğun bağırsaqdan götürülmüş seqmentlə əvəz olunur. Radiasiya
terapiyası, əsas etibarı ilə, şişin yemək borusunun yuxarı şöbələrində yerləşdiyi
zaman tətbiq edilir.
XAYALARIN XƏRÇƏNGİ
Xayaların xərçəngi - 25-44 yaşlı kişilər
arasında ən çox təsadüf edən bəd xassəli şişdir. Son zamanlaradək xərçəngin bu forması,
tez bir zamanda həyat üçün vacib orqanlara, xüsusilə də, ağ ciyərlərə yayıldığına
görə, ölümlə nəticələnirdi. Lakin, əsas etibarı ilə, kimya terapiyasının müvəffəqiyyətlərinə
rəğmən, hal hazırda xayaların xərçəngi, erkən aşkar olunduğu təqdirdə, ən müalicə
olunan xərçəng formalarındandır.
Erkən aşkar edilməsi üçün 15 yaşdan sonra
kişilər ayda bir dəfədən az olmayaraq, xayalarını müstəqil olaraq müayinədən keçirməlidirlər
(bu prosedur bir dəqiqədən də az vaxt tələb edir). Bunun üçün ən əlverişli vaxt
vanna və ya duş qəbul etdikdən sonradır. Belə ki, bu zaman xayalığın dərisi boşalmış
olur və xayalar yaxşı əllənir.
Müayinə qaydası:
- Güzgünün qarşısında dayanın. Xayalarda şübhəli şişkinliyin, qabarmanın olub olmamasına, xayaların böyüməsinə (bu təhlükəli əlamətdir) nəzər yetirin;
- Zərif hərəkətlərlə, hər iki əlin barmaqları ilə bir-bir xayaları müayinə edin və hər hansı qabarıqlığın, şişikinliyin olub olmamasını müəyyən edin. Normada xayalar oval formada, bərk konsistensiyalı (sərt yox), səthi hamar olur;
- Xaya artımlarını (hər bir xayanın yuxarı və aşağı səthində) müəyyən edin, lakin bunları şişlə qarışıq salmayın.
Hər iki xayada hissiyyat eyni olmalı, onların ölçüləri bərabər
olmalıdır. Xayalardan birinin aşağı sallanması adi haldır.
Şiş çox zaman ağrısız olur, ölçüsü çox da böyük olmur (noxud
boyda), xayanın ön səthində yerləşir.
Əgər hər hansı bir şişkinlik müəyyən olunarsa, xayaların böyüməsi
nəzərə çarparsa, dərhal həkimə müraciət edin. Digər təhlükəli simptomlar, məsələn,
xayalarda ağırlıq hissi, qasıq nahiyəsində dartılma, gərilmə və yaxud xayalığın
gözlənilmədən maye və ya qanla dolması barədə də təcili olaraq məlumat verin. Xayalarda
kəskin ağrı həkim diqqəti tələb etsə də, demək olar ki, heç vaxt xərçəngin simptomu
olmur.
Yerinə düşməmiş xaya (kriptorxizm
- bətndaxili inkişaf anomaliyası ilə əlaqədar xayanın birinin qarın boşluğunda
qalaraq, qasıq kanalı vasitəsilə xayalığa düşməməsi) şişin əmələ gəlmə riskini artırır.
Tədqiqatlar göstərir ki, həqiqi kriptorxizmlə əlaqədar bir xayası olan kişilərin
5%-ində qarın boşluğunda qalmış xayanın xərçəngi müşahidə edilir.
Bundan başqa Massaçusetts ştatı Baş Hospitalının (Massachusetts General Hospital) tədqiqatlarına
görə, epidemik parotit (svinka) xaya xərçənginin əmələ gəlmə riskini 6 dəfə; yerinə
düşməmiş xaya - təqribən 5 dəfə; dar, istiliyi saxlayan çimərlik tumanı - 3 dəfədən
çox; ananın bətndaxili şüalanması - təqribən 2 dəfə artırır.
Xaya xərçənginin müalicəsi, adətən, cərrahi yolla zədələnmiş
xayanın kəsilib atılmasıdır – hər iki xayanın şişi olduqca nadir hallarda müşahidə
olunur. Şişin növündən asılı olaraq, bəzən toxumluğun limfa düyünlərini də kəsib
atmaq lazım gəlir. Cərrahi müdaxilədən sonra, şişin digər orqanlara yayılması təhlükəsini
aradan qaldırmaq üçün kimya terapiyası və şüalanma tətbiq edilir.
Yadda saxlamaq lazımdır ki, xayanın kəsilib atılması cinsi
aktivliyin aşağı enməsi demək deyil. Bəzən, sırf kosmetik məqsədlə, cərrahi müdaxilə
zamanı çıxarılmış xayanın yerinə protez qoyulur. Bu, çoxlarına özünü normal görünməyə
və hiss etməyə kömək edir. Bundan başqa, kişilərin nəsil artırmaq qabiliyyəti toxunulmaz
qalır, belə ki, yeganə xaya orqanizmin reproduksiya funksiyasının öhdəsindən tam
mənada gəlməyə qadirdir.
UŞAQLIĞIN XƏRÇƏNGİ
Uşaqlığın (uşaqlıq boynunun, endometriyanın) xərçəngi - potensial olaraq ən müalicə olunan xərçəng formalarındandır.
Lakin, buna baxmayaraq, çox tez-tez letal sonluqla nəticələnir. Bir qayda olaraq,
şiş öz inkişafına uşaqlıq boynunda - armudvari formada olan uşaqlığın uşaqlıq yoluna
açılan nazik hissəsində, başlayır. Şiş tədricən inkişaf edir və qonşu toxumaları
zədələyənədək, illər keçir.
Uşaqlıq boynunun xərçənginə, ilk növbədə 40-49 yaş həddində
qadınlar düçar olurlar. Daha böyük riskə, menstrual sikllər arasındakı periodda
uşaqlıq yolundan qeyri müəyyən ifrazat və ya qanaxması olan qadınlar məruz qalırlar.
Bu xəstəliyin qurbanı, habelə, 20 yaşınadək tez-tez sekslə məşğul olan və çox sayda
partnyoru olan və iki və daha artıq uşağı olan qadınlar olurlar.
Uşaqlıq yolu infeksiyaları, əsas etibarı ilə, herpes (virus
mənşəli xəstəlik), xərçəngin inkişafına təkan verə bilər, belə ki, bu zaman normal
toxumalar dağılır və onlarda, son nəticədə şişə gətirib çıxaran, ilk dəyişikliklər
baş verir.
Endometriyanın (uşaqlığın selikli qişasının) xərçəngi, adətən,
50-64 yaş həddində qadınlar arasında müşahidə olunur. Daha artıq riskə sonsuz və
ya ovulyasiyası olmayan qadınlar məruz qalırlar. Menopauzası gecikmiş (55 yaşdan
yuxarı), menopauza zamanı və ondan sonra uşaqlıq yolundan qeyri müəyyən ifrazat
və ya qanaxması olan və habelə menopauza zamanı və ondan sonra estrogenlə müalicə
kursu almış qadınlar əlavə risklə qarşılaşırlar. Xüsusi risk qrupunu, diabet, yuksək
qan təzyiqi və həddən artıq bədən çəkisi kimi faktorları özündə cəmləşdirən qadınlar
təşkil edir.
Xəstəliyin ilk nəzərə çarpan əlaməti uşaqlıq yolundan qeyri
müntəzəm qanxmalar və qeyri adi ifrazatın olmasıdır. Bundan başqa, cinsi əlaqədən
və yaxud uşaqlıq yolunun şırınqa ilə yuyulmasından sonra qan damlaları ola bilər.
Belə təhlükəli simptomlar, digər, bir o qədər də ciddi olmayan hallarda da, məsələn,
uşaqlıq boynunun artmış eroziyası zamanı və s. müşahidə oluna bilər. Hər halda,
bu barədə təcili surətdə həkimə məlumat vermək lazımdır. Belə ki, ehtimal oluna
bilən xəstəliyin son dərəcə ciddiliyi, bu simptomlara qarşı diqqətsizliyə əsas vermir.
Xəstəlik, deyildiyi kimi, tədricən (yavaş-yavaş) inkişaf etdiyi
üçün, xəstələr illərlə yaşaya və özlərini yaxşı hiss edə bilərlər. Ona görə də,
aylıq sikllərin pozulması, zəngin menstruasiya və onların bir neçə ay fasilədən
sonra təkrarlanması kimi simptomlar həkim müayinəsindən keçmək üçün kifayət qədər
tutarlı əsasdır.
Diaqnozun təsdiq edilməsi üçün kolposkopiya - böyüdücü cihaz
(kolposkop) vasitəsilə uşaqlıq yolunun və boynunun vizual (gözlə görünən) müayinəsi
metodu geniş tətbiq edilir. Endometriyanın şişi zamanı isə diaqnoz, uşaqlığın selikli
qişasından götürülmüş (qaşıma və ya aspirasiya vasitəsilə) toxuma nümunəsinin köməyi
ilə (biopsiya) təsdiq edilə bilər.
Uşaqlığın xərçənginin ətraf toxumalara yayılmadığı hallarda
ən əlverişli müalicə metodu histerektomiya (yun. hystera uşaqlıq, ektome kəsib
atmaq) - uşaqlığın cərrahi yolla kəsilib atılmasıdır.
Şüalanma, həm müstəqil olaraq, həm də cərrahi müdaxilə ilə
müştərək tətbiq edilə bilər. Dərman preparatları (kimya terapiyası) xəstəliyin bəzi
gecikmiş formalarında, xəstənin vəziyyətini bir qədər yüngülləşdirmək məqsədilə
tətbiq edilir.
DƏRİ XƏRÇƏNGİ
Dəri xərçəngi - bəd xassəli şişlərin ən yayılmış formasıdır.
Bununla belə, digər xərçəng tiplərinə nisbətən, dəri xərçəngi ən yüksək müalicə
olunma, sağalma göstəricisinə malikdir.
Dəridə üç təbəqə - epidermis (ən üst təbəqə), derma (birləşmiş
toxumadan olan orta təbəqə) və hipoderma (piy təbəqəsi) ayırd edilir. Epidermisin
özü beş qişadan - bazal, iynəvari, dənəli, parıltılı və buynuz qişalardan ibarətdir.
Bazal qişa bilavasitə derma ilə sərhəddə yerləşir.
Əmələ gəldiyi yerə görə epitelial, birləşmiş toxuma və piqment
şişləri ayırd edilir. Bəd xassəli şişlərin əsas hissəsi epidermisin bazal qişasında
yerləşən epitelial şişlərdir ki, bunlara da yerli dağıdıcı inkişafa malik bazalioma
və yastı hüceyrəli buynuzlaşan xərçəng aiddir.
Bazalioma tez-tez təsadüf olunan və tədricən inkişaf edən
şişdir. Nadir hallarda digər toxumalara yayılır, lakin müalicə olunmadığı təqdirdə
dəri altında yerləşən sümüyə metastazlar verə bilər.
Yastı hüceyrəli buynuzlaşan xərçəng nadir hallarda rast gəlinsə
də, özündə böyük təhlükə daşıyır, belə ki, əksər hallarda metastazlar verir.
Hər iki tip xərçəng dərinin müxtəlif yerlərində əmələ gələ
bilər, lakin, əsas etibarı ilə, bədənin açıq hissələrində - üzdə, boyunda, qolda,
ovucda və s. müşahidə olunur.
Xarici görünüşünə görə hər iki tip oxşardır. Ümumiyyətlə,
dəri xərçəngi quru pulcuqlu ləkə və yaxud dərin olmayan, sağalmayan xoralarla biruzə
verir. O, mərkəzi hissəsi qabıqla örtülmüş iltihablaşmış sahə şəklində və yaxud
bəyaz parıltılı, mirvariyə bənzər düyüncük formasında da ola bilər.
Müalicənin iki əsas metodu mövcuddur - şüalanma və cərrahi
müdaxilə. Digər müalicə metodlarına şişin istiliklə dağıdılması, dondurulması, habelə,
tərkibinə dərman preparatları daxil olan məlhəm və losyonların tətbiqi aiddir.
Bəzi dəri törəmələri
bəd xassəli şişə çevrilmə xüsusiyyətinə malikdirlər. Bunlardan ən yayılmışı - keratozlardır
(buynuzlaşma, ziyil). Bunlar, adətən, üzün, boyunun, əllərin dərisində məhdud sahədə
əmələ gələn buynuzlaşmış törəmələrdir. Yaşlı adamlarda, çox vaxt, qocalıq keratozu
inkişaf edir. Bunların nisbətən az qismi dəri xərçənginə çevrilir, və əgər bu baş
versə belə, onları müvəffəqiyyətlə kəsib atmaq mümükündür.
Buynuzlaşmış sahələrin (ziyilin) xarici görünüşündə hər hansı
bir dəyişiklik müşahidə olunarsa, dərhal həkimə müraciət edin.
Piqment şişlərinə xərçəngqabağı Dübrey melanozu və bəd xassəli
melanoma aiddir. Xərçəngqabağı Dübrey melanozu tədricən inkişaf edən dəri şişidir
və, əsas etibarı ilə, yaşlı adamlarda müşahidə olunur. O, bir qayda olaraq, üzdə
yerləşir və qeyri-bərabər piqmentasiyalı tək ocaq şəklində olur.
Bəd xassəli melanoma bədənin hər hansı hissəsində, o cümlədən,
ayaq pəncəsinin altında yerləşə bilər. Adətən, tünd-qəhvəyi və ya qara rəngdə olur,
lakin bəzən piqmentsiz də ola bilər. Melanoma kiçik, xala bənzər törəmə olmaqla,
tədricən böyüyür, vaxtaşırı xoralaşa və təsadüfi zədələnmə nəticəsində qanaxma verə
bilər.
Bəd xassəli melanoma çox tez bir zamanda metastazlar verir
və bir çox orqanları prosesə cəlb edə bilər. Erkən diaqnostikası və cərrahi yolla
kəsilib atılması vacib şərtdir. Ona görə də, dəridə olan hər hansı ləkənin ölçülərinin
və rənginin dəyişməsi barədə dərhal həkimə məlumat verin.
Günəş və dəri xərçəngi. Günəş – dəri
xərçənginin əmələ gəlməsinin əsas səbəblərindən biridir. Digər səbəblərdən daş kömür
qətranını, arsen birləşmələrini, parafin yağını, radium və rentgen şüasını və s.
göstərmək olar. Günəş şüası kimi, bunların da effekti təsir dərəcəsinə mütənasibdir.
Dəri xərçəngi açıq rəngli, bəyaz dərili və daim günəş şüasının
təsirinə məruz qalan adamlarda daha çox müşahidə olunur. Buna səbəb, onların dərisində
melaninin – günəş şüalarının zərərli təsirini neytrallaşdıra bilən piqment maddəsinin,
kifayət qədər olmamasıdır. Dəri nə qədər tünd olarsa, onda bir o qədər çox melanin
vardır. Dəri xərçənginin çox nadir hallarda təsadüf edildiyi zəncilərin dərisində
günəşin ultrabənövşəyi şüasından qorunmaq üçün kifayət qədər melanin vardır.
Əgər günəş altında uzun müddət qalmaq məcburiyyətindəsinizsə,
onun zərərli təsirini azaltmaq üçün: uzunqol qoruyucu paltar geyinin, günəşə qarşı
panama qoyun, çimərlik zontlarından, xüsusi günəşə qarşı məlhəm və losyonlardan
istifadə edin. Günəş altında güclü qaralma dəri xərçənginin əmələ gəlmə şansını
artırır.
Daim açıq havada çalışanlar – fermerlər, inşaatçılar, polis
işçiləri, poçtalyonlar, dənizçilər qoruyucu paltar geyinməli və qoruyucu məlhəmlərdən
istifadə etməlidirlər.
Əgər bədənin hər hansı yerində uzun müddətdir sağalmayan yara
vardırsa, dəridə olan ziyilin, xalın ölçüsü və yaxud rəngi dəyişərsə, dərhal həkimə
müraciət edin.
Qətran və piy hopdurulmuş materialların təsirinə məruz qaldıqda
dərini sabunla yaxşıca yuyun. Qətran hopmuş paltar geyinməkdən çəkinin. Dəri xərçəngi,
çox vaxt, qətranın təsirinə məruz qalan, məsələn, neftçilər, taxtapuşçular və s.
kateqoriyalı işçilər arasında təsadüf edir.
AĞIZ BOŞLUĞUNUN XƏRÇƏNGİ
Ağız boşluğunun xərçəngi (stomatik xərçəng) özünü dodaqda,
dilin üzərində, ağız boşluğunda olan və uzun müddət sağalmayan və ya yüngülcə qanaxma
ilə müşayiət olunan sızanaq, uçuq və ya yara ilə biruzə verir. O, ağrılı da, ağrısız
da ola bilər. Digər əlamətlərə - boğazda şişkinlik, infiltrat və ya bərkimə, habelə
ağrılı hissiyat aid edilə bilər. Qanaxma, qidanı çeynəyən və udan zaman çətinlik,
ağrı və yaxud boğazda yad cisim hissiyyatı da ola bilər. Bəzən dilin və ya çənənin
hərəkət məhdudiyyəti də müşahidə olunur.
Ağız boşluğundan kənar simptomlara - qulaq ətrafında və ya
boyunun yuxarı hissəsində şişkinlik, habelə üzün iflici aiddir.
Ağız boşluğunun xərçəngi hər yaşdan olan kişi və qadınlarda
müşahidə olunur, lakin daha çox 40 yaşından yuxarı kişilər məruz qalırdar.
Udlağın xərçəngi bütün ağız boşluğu xərçənglərinin 25%-ini;
dilin xərçəngi – təqribən 20%-ini; dodağın xərçəngi – 15%-ini; tüpürcək vəzinin
xərçəngi isə – 10%-ini təşkil edir. Bunlardan başqa, ağız boşluğunun, diş ətinin,
damağın, badamcıqların, çənənin və yanağın xərçəngi də ola bilər.
Bu xəstəliyin bir çox qurbanları ağız boşluğunda olan hər
hansı zədə barədə həkimə məlumat verməyə tələsmirlər. Bu onunla əlaqədardır ki,
ağız boşluğunda olan zədələnmələr, uçuq və yaralar kifayət qədər yayılmışdır və
buna bir o qədər də əhəmiyyət vermirlər. Lakin ağız boşluğunun xərçənginin bir çox
formaları sürətlə inkişaf edir və çox tez də yayılırlar. Müvəffəqiyyətli müalicə
üçün isə erkən stadiyalarda diaqnostika son dərəcə vacibdir.
Əsas müalicə metodları – cərrahi müdaxilə və şüalanmadır.
Seçim şişin yerindən və stadiyasından asılıdır. Bəzən hər iki müalicə metodu effektiv
ola bilər, çox vaxt onlar bir-birini tamamlayır.
Cərrahi müdaxilə zamanı şişlə birlikdə boyun limfa vəziləri
də kəsilib atılır. Onların kənar edilməsi şişin yayılmasının qarşısının alınmasına
kömək etmiş olur.
Ağız boşluğunun xərçənginin əmələ gəlməsinin qarşısını əksər
hallarda almaq mümkün olur. Profilaktika tədbirləri aşağıdakılardan
ibarətdir:
- hər bir neçə aydan bir ağız boşluğunuza hər hansı sızanaq, uçuq, yara, bərkimə və ya şişikinliyin olub olmaması məqsədilə baxış keçirin. Başı geriyə doğru əyərək, bərk və yumşaq damağı yoxlayın; dili tənzif və ya yaylıqla tutaraq, hərtərəfli nəzərdən keçirin; yanaq və dodaqların içəri səthində ağ, qırmızı və ya tünd ləkələrin olub olmamasına nəzər yetirin; yüngülcə təzyiq etməklə ağrılı yerlərin, kiçik şişkinliyin olmasını yoxlayın; qulaqətrafı nahiyəyə və boyundakı limfa vəzilərinə diqqət yetirin;
- tütündən imtina edin. Papiros (siqaret) çəkməklə ağız boşluğunun xərçəngi arasında bilavasitə əlaqə mövcuddur. Ağız boşluğunun xərçəngindən ölüm halları papiros (siqaret) çəkənlər arasında 4 dəfə çoxdur. Ağız boşluğunun xərçəngi, həm də qəlyan və ya siqar çəkməklə də bilavasitə əlaqədardır - burada törədici səbəb kimi mexaniki təsir (daim dodaqların dərk cisimlə təmasda olması) və tütünün yanması nəticəsində istiliyin təsiri rol oynaya bilər;
- tütünün (tənbəkinin) çeynənilməsi və qoxunması da təhlükəlidir, belə ki, ağız boşluğu toxumaları bilavasitə qətranla təmasda olurlar;
- müntəzəm olaraq diş həkimi tərəfindən müayinədən keçin. O, xərçəngin inkişafını görə bilər. Toxumaları qıcıqlandıra bilən çıxıntılı plomblar, düzgün oturmayan diş protezləri təcili surətdə dəyişdirilməlidir. Belə qıcıqlanma şişə səbəb ola bilər;
- özünüzü pis iqlim şəraitindən qoruyun. Kənd təsərrüfatı işçiləri, dənizçilər və açıq havada çalışan digər kateqoriyalı adamlarda günəşin təsirindən dodaq xərçəngi (eləcə də, dəri xərçəngi) inkişaf edir. Küləyin və şaxtanın da təsiri təhlükəlidir;
- spirtli içkilərin qəbulunu ixtisar edin. Alkohola aludəçilik (papirosla bahəm və yaxul onsuz) ağız boşluğunun xərçənginin əmələ gəlməsində az rol oynamır;
- ağız boşluğunun gigiyenasına diqqətlə riayət edin. Dişlərə düzgün qulluq etmədikdə ağız boşluğunda leykoplakiya inkişaf edə bilər. Bu qeyri-xərçəng törəməsi bəd xassəli şişə çevrilməyə meyilli olmaqla, dodaqda, dilin üzərində və yaxud ağız boşluğunda əmələ gələn ağrısız qalınlaşmış ləkə kimi biruzə verir. Leykoplakiya əmələ gəlmişsə, müntəzəm olaraq tibbi müayinədən keçmək və biopsiya tədqiqatını aparmaq lazımdır. Bəzi həkimlər belə ləkələri kəsib götürməyin tərəfdarıdırlar;
- qidanıza, yeməyinizə fikir verin. Plammer-Vinson sindromu (Plummer-Vinson syndrome) - ağız boşluğunun, udlağın və yemək borusunun selikli qişasının qida çatışmazlığı nəticəsində hipotrofiyası, çox vaxt ağız boşluğunun xərçənginə gətirib çıxarır.
Bəd xassəli şişlər zamanı
xalq təbabəti vasitələri də geniş tətbiq edilir.
Mədə xərçəngi zamanı bu tərkib faydalıdır:
- 2 xörək qaşığı aloe (3 və daha çox illik gülləri) 0,5 litr konyakla qarışdırılır; sonra ayrıca olaraq pelarqoniya gülünün 3 təzə yarpağının üzərinə 3 xörək qaşığı qaynar su əlavə edərək, isti buxar «hamamında» yerləşdirilir, üstü örtülür və səhərə qədər saxlanılır. Alınmış pelarqoniya dəmləməsi konyak qarışığının üzərinə əlavə olunur və xırda qədəhlə gündə 2 dəfə (səhər və yatmazdan qabaq) qəbul edilir.
Digər xalq vasitələrindən:
- kalendula çiçəyinin həlimi (1 stəkan suya 10 q). 1/3 xörək qaşığı gündə 3 dəfə qəbul edilir;
- kalendula çiçəyinin dəmləməsi (1 stəkan suya 25 q).
Mədə xərçəngi ilə mübarizədə kölgədə qurudulmuş kartof çiçəyi qiymətləndirilir:
- 1 xörək qaşığı qurudulmuş kartof çiçəyi 0,5 litr suda dəmlənir, 3 saat isti yerdə saxlanır və 0,5 stəkan gündə 3 dəfə yeməkdən 30-40 dəq. qabaq qəbul edilir.
Qurudulmuş günəbaxan yarpağının həlimi də məsləhətdir. Gəndalaş kökünün həliminin uzun müddət içilməsi faydalıdır.
Dəri xərçəngi zamanı təzə dəmrovotu şirəsindən hazırlanmış məlhəmdən istifadə olunur - 1 hissə şirə 4 hissə vazelinə.
Yerkökü şirəsi də effektlidir. Onu daxilə qəbul edir və xəstənin bədənində olan xərçəng törəmələrinin üzərinə sürtürlər.
Ağ qan xəstəliyini (leykozu) adi qarabaşaqla müalicə edirlər:
- 1 stəkan qarabaşaq otu 1 litr qaynadılmış isti suya. İçilməsinə məhdudiyyət yoxdur.
Mədə, ağ ciyər və digər şüa terapiyası mümkün olmayan orqanların
xərçəngi zamanı çaqa (qara tozağacı göbələyi) həlimi tətbiq edilir. Çaqa ağrıları
azaldır və əhval ruhiyyəni yaxşılaşdırır. Xəstəliyin erkən stadiyalarında o, şişin
inkişafını dayandıra bilər:
- təzə göbələyin bir parçası sürtgəcdən keçirilib üzərinə ilıq (30oC) qaynadılmış su (1:5) əlavə edilir. 48 saat saxladıqdan sonra suyu süzülür və qalmış kütlə sıxılaraq, suyunun üzərinə göbələyin islağa qoyulduğu su əlavə edilir. Sutka ərzində 3 stəkan, bir neçə qəbula, yeməkdən yarım saat qabaq içilir.
Onkoloji xəstəliklərin profilaktikası üçün ərik qurusu (kuraqa),
əncir qurusu, kişmiş (əvvəldən 1 saat soyuq suda isladılmış), qoz (hər bir komponentdən eyni miqdarda), 1-2 qabığı təmizlənmədən dilimlənmiş limon şüşə qaba yerləşdirilir və üzərinə bal
əlavə edilir. Gündə 1 dəfə 1 xörək qaşığı qəbul edilir.
Hindistan dietoloqu Kalpaqam Polsasanın fikrincə soğan və xardal, qərənfil
və cavan zəncəfil, kərəviz, cəfəri və keşniş çox faydalıdır və orqanizmi xərçəngdən
və digər təhlükəli xəstəliklərdən qorumaq üçün, məhz bunlar tələb olunur.
Özünün praktiki tədqiqatlarını o, ədviyyatın müalicəvi xüsusiyyətlərinin yüksək
qiymətləndirildiyi məmbələrdən – qədim tibbi traktatlardan misallarla əsaslandırır.
Məsələn, çoxillik tədqiqatların nəticələrinə görə Polsasa müəyyən etmişdir ki,
kəskin, acı və iyli ədviyyatların çoxu xərçəngin qarşısını alır, xəstəlik törədici
bakteriyaları məhv edir, qanda şəkərin miqdarını aşağı salır və həzmi
yaxşılaşdırır. Alimin fikrincə, üyüdülmüş kurkuma – zəncəfilin bir növü,
xardalın, adi və rəngli kələmin toxumları xərçəngin qarşısını almaq üçün ən
effektli vasitələrdir. Xardal toxumu həm də qaraciyərə yaxşı təsir göstərir.
Buyurun, izləyin:
No comments:
Post a Comment
Şərhlərinizi bura yaza bilərsiniz.