ŞƏKƏRLİ DİABET

Şəkərli diabet orqanizmdə insulin hormonunun çatışmazlığı və yaxud aşağı bioloji aktivliyi ilə əlaqədar təzahür edən endokrin xəstəliyidir və bütün növ maddələr mübadiləsi pozğunluğu, habelə iri və xırda qan damarlarının zədələnməsi ilə xarakterizə olunur.

Şəkərli diabet qədim Yunan həkimlərinə də məlum idi. Onlar bu xəstəliyi «diabetes» adlandırırdılar, bunun da hərfi tərcüməsi «sifon» deməkdir. Xəstəliyin belə adlandırılması, çox güman ki, onun ən vacib simptomlarından olan, tez-tez sidiyə getmə əlaməti ilə bağlıdır. XVII əsrdə tez-tez sidiyə getmə ilə xarakterizə olunan digər xəstəliklərlə qarışıq salmamaq üçün, xəstəliyin adına «mellitus» sözü də əlavə edildi - «diabetes mellitus». «Mellitus» latın dilində «bal» sözündən götürülmüş və diabetli xəstələrin sidiyində şəkərin olması ilə izah olunur (qabaqlar, diaqnozu təsdiq etmək üçün, sidiyin dadına baxırdılar, şirin deyil ki).

Şəkərli diabetin ən xarakterik simptomlarına, xüsusilə uşaqlarda, hədsiz susuzluq, yanğı və bununla əlaqədar çox miqdarda maye qəbulu ilə müşayiət olunan tez-tez sidiyə getmə, ağızda quruluq, tez yorulma, halsızlıq, qıcıqlanma, ürəkbulanma, daim yemək arzusu (xüsusilə, şirniyyat şeyləri, konfet) aiddir. Bu simptomlar qəfildən başlayır və həkim müayinəsindən keçmək üçün siqnaldır.
Şəkərli diabetin digər, böyüklərə xas olan simptomlarına – dərinin, diş ətinin, habelə sidik ifrazat sisteminin infeksiyaları, görmə qabiliyyətinin pozulması, aşağı ətraflarda və ya ayaq barmaqlarında ağrı və qıcolmalar, kəsik və yaraların gec sağalması, süstlük və yuxululuq aiddir. Bu simptomların hər biri diabetin olmasına işarə ola bilər və təxirə salınmadan həkim müayinəsi tələb edir.

Şəkərli diabet ən yayılmış endokrin patologiyasıdır: bir çox dünya ölkələri əhalisinin 3%-i bu xəstəliyə düçar olmuşdur. O, əsas etibarı ilə, orta və yetkin yaşlı adamlarda inkişaf edir. 25 yaşdan sonra qadınlar bu xəstəliyə kişilərə nisbətən daha meyillidirlər. Hədsiz bədən çəkisinə malik adamlar arasında diabet daha çox müşahidə olunur. Bədənin normal həddən hər 20% artıq çəkisi, şəkərli diabetlə xəstələnmə riskini 2 dəfə artırır.

Şəkərli diabetin səbəbləri. Şəkərli diabetin əmələ gəlmə səbəbləri, əksər hallarda, məlum deyil. Yalnız o məlumdur ki, xəstəlik, çox vaxt bir neçə nəsildə aşkar olunur, lakin irsi olaraq ötürülmə modeli hələ axıradək öyrənilməyib. Habelə diabetin, buna həssas adamlarda inkişafında virusların rolu olduğu barədə bir çox faktlar aşkar edilmişdir.
Şəkərli diabetin inkişafında bir sıra xəstəliklərin, məsələn, pankreatitin, yəni mədəaltı vəzinin iltihabının müəyyən rolu olduğu təsdiq edilmişdir. İnsulin mədəaltı vəzinin Langerhans adacıqlarında hasil olur. Mədəaltı vəzinin xəstəliyi zamanı və yaxud onun cərrahi yolla kəsilib atılması ilə əlaqədar şəkərli diabet inkişaf edə bilər. Bundan başqa, virusların hasil etdiyi anticisimlər adacıqları məhv edə bilər və bu da diabetə səbəb ola bilər.

Şəkərli diabetin tipləri. I tip (insulindən asılı, yuvenil,  ketoasidozlu diabetik komaya meyilli) - mədəaltı vəzinin insulini hasil etmədiyi və yaxud kifayət qədər hasil etmədiyi hallarda inkişaf edir və diabetin ən ağır, çətin tənzimlənən formasıdır. Bu tip şəkərli diabet bütün diabeti olan xəstələrin 10%-ni əhatə edir və, əsas etibarı ilə, erkən yaşlardan 40 yaşadək adamlarda olur. Nadir hallarda daha yetkin yaşlarda da müşahidə oluna bilər. Xəstəlik, adətən, qəfildən başlayır və sürətlə inkişaf edir. Diabetin bu formasında, gündə bir dəfədən az olmayaraq, insulin inyeksiyası tələb olunur.

II tip (insulindən asılı olmayan, ketoasidozlu diabetik komaya meyilli olmayan) - insulinin hasilatının zəifləməsi və yaxud kifayət qədər olmaması, habelə qanda qlükozanın metabolizminin (mənimsənilməsinin) pozulması nəticəsində əmələ gəlir. Belə diabet yetkin yaşlı adamlarda müşahidə olunur, nisbətən yüngül gedişə malikdir və tədricən inkişaf edir. Bütün diabet hallarının təqribən 85%-ini təşkil edir. Əsasən 50 yaşdan yuxarı şəxslər (xüsusən qadınlar) xəstələnir. Bu tip şəkərli diabeti olan xəstələrə hədsiz bədən çəkisi xasdır: belə xəstələrin 70%-indən çoxu piylənmədən (bax: piylənmə) əziyyət çəkirlər. 
Beləliklə, diabetə irsi meyilliliyi olan şəxslər üçün II tip şəkərli diabetin əsas risk faktorları az hərəkətli həyat tərzi və hədsiz bədən çəkisidir.  İnsulindən asılı olmayan (II tip) şəkərli diabet, əsasən, pəhriz vasitəsilə, bədən çəkisinin azaldılması və fiziki məşqlərlə tənzimlənir. Bununla yanaşı, bəzi hallarda belə xəstələrin insulinin və ya şəkər salıcı həb dərman preparatlarının tətbiqinə də ehtiyacı olur.

Şəkərli diabetin digər iki forması - bir qayda olaraq, cərrahi müdaxilə, travma, ürək tutması, yanıq və s. nəticəsində əmələ gələn stress diabeti və hamiləlik dövründə inkişaf edən gestasional (hamiləlik) diabet, - müvəqqəti xarakter daşıyır. Hər bir hamilə qadında, hamiləliyin 24-28 həftəliyində, xüsusilə, hədsiz bədən çəkisi və diabetə irsi meyilliliyin olduğu təqdirdə, qanda şəkərin aşkar edilməsi üçün sınaq testi aparılması məqsədəuyğundur.

Ümumiyyətlə, şəkərli diabetin qabarıq təzahür dövrünə qədər «qlükozaya tolerantlığın pozulması» adlandırılan period ayırd edilir. Bu period şəkərli diabetin heç bir klinik əlamətinin biruzə verməməsi və ac qarına qanda şəkərin miqdarının norma çərçivəsində olması ilə xarakterizə olunur. Lakin qlükozaya tolerantlıq sınağı (və ya qlükoza ilə yüklənmə sınağı) zamanı 1-2 saatdan sonra qanda şəkərin konsentrasiyasının hədsiz (normaya nisbətən) artması müşahidə olunur.
Qlükoza ilə yüklənmə sınağı ac qarına aparılır. Sınaq aparılan şəxsdən əvvəlcə şəkərə görə qan alınır, sonra içməyə 1 stəkan, içərisində 75 q şəkər həll edilmiş su verilir və 30 dəqiqə, 1 saat və 2 saat keçdikdən sonra qanda şəkərin miqdarı təyin edilir. Qlükozaya tolerantlığın pozulması aşkar edilmiş şəxslərin 9-10%-də gələcəkdə şəkərli diabetin inkişaf etdiyi təsdiq edilmişdir.

Normada ac qarına qlükozanın (şəkərin) qanda miqdarı 3,5-6,1 mmol/litr, və ya 65-110 mq% təşkil edir.
Şəkərli diabet diaqnozu ac qarına hiperqlikemiya (qanda şəkərin miqdarının normadan artıq olması), qlyukozuriya (sidikdə şəkərin olması) və müvafiq klinik əlamətlərin olduğu təqdirdə şübhə doğurmur. Lakin, praktikada, çox vaxt, şəkərli diabet diaqnozunu təsdiq etmək üçün yuxarıda qeyd olunan qlükoza ilə yüklənmə sınağını aparmaq lazım gəlir. 

Şəkərli diabetin müalicəsi insulin çatışmazlığı ilə əlaqədar maddələr mübadiləsinin pozğunluqlarının və qan damarlarının zədələnməsinin qarşısının alınmasına yönəldilir. Diabetin tipindən asılı olaraq (insulindən asılı I tip və ya insulindən asılı olmayan II tip), xəstələrə insulin inyeksiyaları və ya şəkər salıcı təsirə malik dərman preparatları təyin edilir.

Şəkərli diabeti olan hər bir kəs mütəxəssis-həkim (dietoloq, endokrinoloq) tərəfindən müəyyən edilmiş pəhriz gözləməlidir. İnsulindən asılı olmayan (II tip)  diabetli xəstələrin təqribən 20%-ində pəhriz yeganə və kompensasiyanı (tarazlığı) əldə etmək üçün kifayət qədər effektli müalicə metodudur. Belə xəstələrdə (xüsusilə də, piylənmə qeyd edilirsə) müalicəvi pəhriz hədsiz bədən çəkisinin aradan qaldırılmasına yönəldilməlidir. Bədən çəkisinin normayadək endirilməsi şəkər salıcı preparatlara tələbatı xeyli azaldır, bəzən isə onlara heç ehtiyac da olmur.

Şəkərli diabeti olan xəstələrə kəsirli (az-az, hissə-hissə) qidalanma rejimi (gündə 5-6 dəfə qida qəbulu) məsləhətdir. Şəkər (qənd) və digər şirniyyat məmulatları, asan mənimsənilən karbohidratlarla zəngin meyvələr (üzüm, xurma, əncir, qovun), ədviyyat qəti qadağandır. Rasiona daxil edilmiş şəkər əvəzedicilərinin (sorbit, ksilit və s.) miqdarı sutkada 30 qramdan artıq olmamalıdır. Şəkərli diabetin tipindən və xəstənin bədən çəkisindən asılı olaraq, çörəyin sutkalıq miqdarı 100-400 q, un məmulatlarının - 60-90 q olmalıdır. Kartofun miqdarı sutkada 200-300 q, heyvan mənşəli yağların (kərə yağı, salo) - 30-40 q təşkil etməlidir. Axırıncıları bitki mənşəli yağlarla (xüsusən, zeytun yağı ilə) əvəz etmək məsləhətdir. Tərəvəzin - ağ kələm, xiyar, kahı, pomidor, Yunan qabağı və s. qəbulu praktik olaraq məhdudlaşdırılmır. Çuğundurun, yerkökünün, almanın və digər şirin olmayan meyvələrin sutkalıq miqdarı 300-400 q-dan artıq olmamalıdır. Gündəlik rasiona daxil edilən piysiz ətin, balığın miqdarı 200 q, süd və süd məhsullarının - 500 q, kəsmiyin - 150 q, yumurtanın sayı 1-1,5-dən artıq olmamalıdır. Duzun miqdarı bir qədər məhdudlaşdırılmalıdır (gündə 6-10 q).

Şəkərli diabet zamanı komatoz hallar. Diabetik koma (koma yunanca dərin yuxu deməkdir, şüurun və ətraf mühit qıcıqlandırıcalırına qarşı reaksiyanın itməsi, orqanizmin həyat üçün vacib funksiyalarının tənzimlənməsinin pozulması ilə xarakterizə olunan mərkəzi sinir sisteminin patoloji halıdır), daha dəqiq, ketoasidozlu diabetik koma - insulinin kəskin çatışmazlığı və bununla əlaqədar qlükozanın orqanizm tərəfindən mənimsənilməsinin pozulması nəticəsində inkişaf edir. Ketoasidozlu diabetik koma yalnız I tip (insulindən asılı) şəkərli diabeti olan xəstələrdə müşahidə olunur. Bu zaman şəkərin qanda miqdarı kəskin surətdə artır. Qabarıq qlükozuriya (sidikdə şəkər) aşkar edilir. Çox miqdarda mayenin sidiklə ifraz olunması orqanizmin susuzlaşmasına gətirib çıxarır; sidiklə orqanizmdən natrium, kalium, fosfor və digər mineral maddələrin ionları xaric olur ki, bu da bütövlükdə elektrolit balansının və mineral mübadilənin pozğunluqlarına səbəb olur. Turşu-qələvə müvazinəti turşu tərəfə meyl edir (asidoz).

Klinik olaraq xəstələrdə ümumi zəiflik, halsızlıq, iştahın itməsi, güclü susuzluq, tez-tez sidiyə getmə (poliuriya), baş ağrıları, ürəkbulanma, bəzən qusma müşahidə olunur. Əgər təcili olaraq tədbir görülməzsə, bu əlamətlər getdikcə artır, xəstələrdə süstlük, ətrafdakılara laqeydsizlik qeyd edilir, nəfəs verdikdə ağızdan aseton qoxusu gəlir, dəri və görünən selikli qişalar quru, dilin üzəri bozumtul-ağ rəngli ərplə örtülmüş olur. Nəbz tezləşir, arterial təzyiq aşağı düşməyə başlayır. Komanın artması nəticəsində şüur və hər hansı qıcığa qarşı reaksiya tamamilə itir.

Hipoqlikemik koma (qanda şəkərin miqdarının kəskin aşağı düşməsi) - ən çox qida rejiminin pozulması, artmış fiziki gərginlik və insulinin ifrat dozasının yeridilməsi nəticəsində inkişaf edir. Hipoqlikemik koma diabetin hər iki tipində (I II tip) müşahidə oluna bilər.
Qlükozanın (şəkərin) qanda konsentrasiyasının kəskin surətdə azalması klinik olaraq xəstələrdə güclü tərləmə, ətrafların əsməsi, aclıq hissi, həyəcan, qıcıqlanma, qıcolma və bəzən şüurun itməsi ilə biruzə verir. Adətən, hipoqlikemik koma şəkərin qanda miqdarının 2,2 mmol/litr (40 mq%) göstəricisindən aşağı enməsi zamanı inkişaf edir (bax: cədvəl №2).

Ketoasidozlu diabetik koma və hipoqlikemik komanın əsas diaqnostik əlamətləri
          cədvəl №2
Diaqnostik əlamətlər
Ketoasidozlu diabetik koma
Hipoqlikemik koma
Qanda şəkərin miqdarı

Kəskin artmış
2,2 mmol/litr (40 mq%) və aşağı
Komatoz vəziyyətin inkişaf xarakteri
Tədricən başlayır (bir neçə saat və ya gün ərzində)
Qəfildən başlayır; bəzən komaya qədər xəstələrdə zəiflik, aclıq hissi, ətrafların əsməsi və tərləmə ola bilər
Dərinin vəziyyəti
Quru
Nəm
Göz almalarının tonusu
Zəifləmiş
Normada
Ağızdan aseton qoxusu
Güclü
Yoxdur
Tənəffüsün xarakteri
Tənəffüs səsli, aram, dərin, titrədici (Kussmaul tənəffüsü)
Tənəffüsdə dəyişiklik yoxdur
Arterial təzyiq
Aşağı
Dəyişilməmiş və ya yüksək
Vətər refleksləri
Zəifləmiş
Normada
Sidikdə asetonun olması
Müəyyən olunur
Müəyyən olunmur
Qanda leykositlərin miqdarı
Artmış
Normada
Müalicənin effekti
Tədricən, orqanizmin susuzluğu, hiperqlikemiya və ketoasidoz aradan qaldırıldıqca
Sürətli, damar daxilinə qlükoza yeridilməklə və ya şirin şey qəbul etməklə

Şəkərli diabetin digər fəsadları. Diabetli xəstələr ürək qan-damar sistemi xəstəliklərinə daha meyilli olurlar. Koronar (tac; ürəyi qidalandıran) damarların patologiyası diabetli xəstələrdə, digərlərinə nisbətən 3 dəfə çox inkişaf edir. Eləcə də, bu xəstələr, xəstəlik 10 ildən artıq davam edirsə, aşağı ətraf damarlarının ağır aterosklerozuna daha meyillidirlər.
Qan damarlarının zədələnməsi və infeksiyası nəticəsində ayaqlarda qanqrena (toxumanın nekrozu, məhvi) inkişaf edə bilər.
Xırda suluqlar, kəsik və əzilmələr kifayət qədər uzun müddət ərzində sağalır.

Diabet görmə qabiliyyətinin pozulmasına gətirib çıxara bilər. Tor qişanın xırda kapilyarlarından qanaxma nəticəsində diabetik retinopatiya inkişaf edir ki, bu da görmə itiliyini xeyli azalda, bəzən isə tam korluğa səbəb ola bilər. Bundan başqa, diabetli xəstələr digərlərinə nisbətən qlaukomanın (bax: qlaukoma) və kataraktanın (bax: katarakta) inkişafına daha meyillidirlər. Əgər sizdə şəkərli diabet varsa, hətta görmə qabiliyyətiniz pozulmadığı halda belə, ildə bir dəfədən az olmayaraq oftalmoloqun müayinəsindən keçmək çox vacibdir.

Şəkərli diabetin ağır gedişi diabetik qlomerulosklerozun (böyrək yumaqcıqlarının və yumaqcıq kapilyarlarının zədələnməsi) və bunun nəticəsində böyrək çatışmazlığının inkişafı ilə xarakterizə olunur. Bu, sidik yollarında iltihabi proseslə müşayiət olunur. Əgər sizdə şəkərli diabet varsa, mütləq sidiyin klinik analizlərini aparın. Sidikdə daimi olaraq proteinin (zülalın) mövcudluğu, çox vaxt, diabetik nefropatiyanın (böyrək xəstəliyi) ilkin stadiyasının əlamətidir, və bu, vaxtında müalicə edilməzsə, sürətlə inkişaf edərək, böyrəkləri zədələyə bilər.

Artıq miqdarda qlükoza (şəkər) sinir hüceyrələrinə də təsir göstərə bilər. Bu zaman diabetik neyropatiya - dəridə keyləşmə, yanğı və «iynə batırılması» hissiyyatı (elə bil dəridə qarışqa gəzir), qulaqlarda küy və vətər reflekslərinin zəifləməsi ilə xarakterizə olunan sinir pozğunluğu, inkişaf edir.
Şəkərli diabeti olan kişilərdə, çox vaxt, potensiyanın, cinsi qüvvənin zəifləməsi müşahidə olunur. Kişilərdə ereksiyanın çətinləşməsi diabetin erkən əlamətlərindəndir.

Hamiləlik, şəkərli diabeti olan qadınları ciddi risklə üzləşdirir. Bu zaman qadın orqanizmində baş verən hormonal dəyişikliklər və habelə ana bətnində olan dölün tələbatı, qanda şəkərin miqdarını nəzərə çarpacaq dərəcədə artıra da, azalda da bilər. Bununla yanaşı, hamiləlik vəziyyəti, gözlə və böyrəklərlə bağlı problemləri xeyli ağırlaşdıra bilər. Şəkərli diabeti olan hamilə qadınlarda, digərlərindən fərqli olaraq,  dölyanı suyun miqdarının artmasına, qan təzyiqinin yüksəlməsinə, uşaq salmaya böyük meyillilik aşkar edilmişdir.
Diabeti olan anaların doğduğu uşaqlar, əksərən, başqaları ilə müqayisədə daha böyük, ağır çəkili olurlar. Uşaqlar müxtəlif anadangəlmə qüsurlarla - aşağı ətrafların qüsuru, ürək fəaliyyətinin və sinir sisteminin pozğunluqları ilə, «dovşan dodaq» və ya «qurd ağız» doğula bilərlər. Belə ağırlaşmaların qarşısını almaq üçün ən yaxşı vasitə - hamiləliyin bütün dövrü ərzində həkim nəzarəti altında olmaqdır. Birinci üç ay ərzində iki həftədə bir, ikinci və üçüncü üç aylıqda isə  hər həftə və yaxud daha tez-tez tibbi müayinədən keçmək vacibdir. Mütəmadi olaraq qanın şəkərə görə analizi aparılmalı, insulinin dozası tənzimlənməli, qidalanma rejimi və ciddi pəhriz gözlənilməlidir.

İnsulin inyeksiyaları. İnsulin inyeksiyaları şəkərli diabeti olan xəstələrin bu hormona olan tələbatını ödəyir və şəkərin və nişastanın mənimsənilməsinə şərait yaradır. Bir sıra xəstələr gündə bir dəfə insulin yeritməklə kifayətlənirlər. Çoxlarının isə, qanda şəkərin miqdarını tənzimləmək üçün, gündə 2-3 dəfə insulin inyeksiyasına ehtiyacı olur. İnyeksiya üçün ən münasib yer qarın boşluğu divarıdır, belə ki, bu nahiyə insulinin tez bir zamanda qana sovrulmasına şərait yaradır. Budlar da, müstəqil surətdə özlərinə inyeksiya edənlər üçün, əlverişli yerdir. İnyeksiya üçün münasib yer qolun yuxarı hissəsi və sağrı nahiyəsidir. Lakin axırıncı halda kənar şəxsin köməyinə ehtiyac var. Hər dəfə inyeksiya yerlərini dəyişməyə çalışın. Hər növbəti iynə yeri digərindən 3,5-4,0 sm aralı olmalıdır.        

Xalq təbibləri şəkərli diabet zamanı maddələr mübadiləsini normallaşdıran turş kələmin şirəsini, qoz yarpaqlarının və yaşıl qabığının həlimini məsləhət görürlər.
Dovğaya qatılmış və ya salatın tərkibində qəbul edilən çöl qatırquyruğu çiçəyinin dişicikləri faydalıdır:
  • 2 stəkan dişicik xırda doğranır, üzərinə 50 q göy soğan, 20 q turşəng, 40-50 q zəncirotu yarpağı (acılığı aparmaq üçün əvvəlcə soyuq duzlu suda 30 dəqiqə saxlamaq lazımdır) qarışdırılır, duz vurulur, üzərinə bitki yağı və ya xama əlavə edilir.
Gicitkən də faydalıdır. Onun cavan yarpaqlarından dəmləmə hazırlayırlar:
  • 50 q gicitkən yarpağının üzərinə 0,5 litr qaynar su əlavə edərək 2 saat saxlayıb, süzmək lazımdır. Gündə 3 dəfə 1 çay qaşığı yeməkdən qabaq qəbul edilir.
Kökündə və kökümsovunda şəkər salıcı təsirə malik maddə (insulin) olan andızın müalicəvi əhəmiyyəti var. Ondan çox qədim zamanlardan istifadə olunur. Məsələn, məlumdur ki, şəkər xəstəliyindən əziyyət çəkən Rus Çarı Mixail Fyodoroviçi (Romanovlar sülaləsindən olan ilk Çar, 1596-1645) andızla müalicə edirdilər.
Son zamanlar, demək olar ki, nişastadan tam azad, tərkibində çox az miqdarda qlükoza, saxaroza olan yerarmudu (topinambur) geniş tətbiq olunur. Ondan müalicəvi təsirə malik salatlar, müxtəlif xörəklər (kartof kimi) hazırlanır.
May ayında yığılmış bitki toplusu çox faydalıdır:
  • qızılağac yarpağı (0,5 stəkan), gicitkən çiçəyi (1 xörək qaşığı), sirkən yarpağı (2 xörək qaşığı) 1 stəkan suda qarışdırılır və 4-5 gün işıqlı yerdə saxlanır, 1 çimdik soda qatılır. Gündə 2 dəfə 1 çay qaşığı səhər yeməkdən 30 dəqiqə qabaq və axşam yatmazdan qabaq qəbul edilir.
Xalq təbiblərinin məsləhətləri:
  • çəhrayı rodiola kökünün tinkturası (100 q - 1,0 litr arağa), 20 damcı gündə 3 dəfə yeməkdən qabaq;
  • mayda, iyunda yığılmış qaragilə yarpağının dəmləməsi (100 q - 0,5 litr suya), 0,5 stəkan gündə 4-5 dəfə yeməkdən qabaq;
  • təzə meşə çiyələyinin şirəsi, gündə 4-5 qaşıq;
  • yulaf dənəciklərinin dəmləməsi (3 stəkan suya - 100 q dənəcik), 0,5 stəkan gündə 3-4 dəfə yeməkdən qabaq;
  • dəfnə yarpağının dəmləməsi (10 ədəd yarpağın üzərinə 3 stəkan qaynar su əlavə edərək 2-3 saat saxlayırlar). 0,5 stəkan gündə 3 dəfə.
Gücləndirici, tonuslandırıcı təsirə malik dəmləmələr:
  • jenşen kökü, levzey ekstraktı, 20-30 damcı gündə 3 dəfə yeməkdən qabaq;
  • eleuterokokk ekstraktı, 2 ml gündə 2-3 dəfə yeməkdən 30 dəqiqə qabaq;
  • qarağat, qaragilə, tut, qoz, albalı yarpağının həlimi (hərəsindən 50 q - 3 litr qaynar suya), 0,5 stəkan gündə 3 dəfə yeməkdən 30 dəqiqə qabaq 3 ay ərzində qəbul edilir.
Habelə sizə faydalı link: "ŞƏKƏR: miflər və həqiqət..."



No comments:

Post a Comment

Şərhlərinizi bura yaza bilərsiniz.